Chìm nổi giữa dòng Gianh

Cầu Gianh sừng sững bắc qua sông Gianh (Quảng Bình) nối liền con đường thiên lý Bắc - Nam. Đứng trên cầu nhìn ngược lên thấy những cù lao xanh. Một khúc sông qua huyện Quảng Trạch mà có hơn mười cồn nổi ngay giữa lòng sông. Những cồn có tên gọi mộc mạc như: cồn Cưỡi, cồn Ngựa, cồn Quan, cồn Niệt, cồn Sẻ, cồn Nâm, cồn Két... Người dân ở đây đang chìm nổi giữa dòng Gianh để mưu sinh.

Lạy trời mưa xuống...

Bà Hoàng Thị Thay: "Nước lu cạn rồi, phải đi vay nước hàng xóm về nấu ăn thôi"

Đi qua hai cây cầu ở xã Quảng Hải (Quảng Trạch), rồi chạy một mạch xuyên qua cánh đồng là chạm đến bến sông, hướng mắt nhìn sang phía núi là thấy Cồn Nâm (xã Quảng Minh, Quảng Trạch). Trước đây con đò đưa khách ọp ẹp lắm, xuống đò ai cũng cứ lo nơm nớp. Mới đây được các nhà hảo tâm hỗ trợ nên Cồn Nâm đã có được con thuyền khá chắc chắn để khách tạm yên lòng khi xuống bến. Sống giữa bốn bề sông nước nhưng người dân Cồn Nâm đang phải gồng mình chống chọi với những cơn khát. Người khát, trâu bò khát, ruộng đồng khát...

Trưởng thôn Nguyễn Văn Sơn cứ nhắc đi nhắc lại hồi đi học, mơ được cái áo trắng mà xa vời vợi. Sau rồi ước mơ áo trắng cũng có được nhưng sau vài lần giặt thứ nước nhiễm phèn thì chiếc áo thành nhờ nhợ màu đất. Nhiều gia đình trong làng cũng đào giếng nhưng nước trong giếng là thứ nước bị nhiễm phèn và mặn, dù đã được lọc mấy lần nhưng nếu dùng thứ nước đó tắm giặt thì áo quần, tóc tai đều ngả vàng.

Cách đây mấy năm, có dự án cho mỗi nhà một chiếc lu tròn xi măng đựng được chừng 2 m³ nước mưa. Ai cũng mừng, nhưng rồi mấy cơn lũ cứ nhè vô lu mà phá nên nhiều nhà lu đã bị nứt, vỡ, đành đưa ra xếp ở góc vườn.

Nhà bà Hoàng Thị Thay ở sát bờ sông, buổi trưa, bà kéo gàu múc nước giếng để tắm cho hai đứa cháu. Thứ nước lờ lợ nhưng cũng không phải giếng nào cũng có. Trong lúc hai đứa cháu kỳ cọ, bà lại kéo gàu đổ nước vô bể xi măng nhỏ có chứa cát sạn, than để lọc. “Có lọc đến máy lần thì nước chỉ tắm giặt thôi chứ không dùng được mô”, bà than thở. Bên chái nhà bếp là chiếc lu xi măng đứng tựa vào vách tường đá nham nhở. Trèo lên thành giếng, bà nhòm vô lu rồi nói như mách: “Nước hết rồi, lấy chi mà nấu cơm tối đây. Chắc chút nữa sang nhà bà Tâm vay tạm xô nước về nấu cơm thôi”.

Theo bà Thay, vào mùa hè ít mưa nên cũng không còn nước dự trữ. Cả mùa hè năm ngoái, nhà bà phải mua đến mấy trăm ngàn đồng tiền nước. Người ta dùng thuyền chở nước lấy từ mấy con khe bên núi, đi xa đến 5-6 cây số về. Nhà ai mua nước là họ cập thuyền vô bờ, bắt ống nhựa bơm vào lu. Hồi đó, giá nỗi lu là 50 ngàn đồng. Hè năm nay họ lại nói tăng giá nước vì xăng dầu lên rồi. Nhà bà Thay ở gần bờ sông máy bơm ít tốn dầu nên họ lấy rẻ. Bà Thay ngửa hai bàn tay chai sần, nhìn tôi: “Chú coi, ở đây thì biết làm cái chi để có thêm trăm ngàn đồng?”.

Sang đến mùa hè là người dân Cồn Nâm gác lại chuyện đồng áng. Hơn 20 ha đất canh tác (có 9 ha đất trồng lúa) chỉ dành cho một vụ mùa. Sau là bỏ hoang cho cỏ mọc. Đến hè, cỏ cũng cháy rạt trơ màu xạm úa vàng. Cây cối trong vườn cũng héo rũ vì thiếu nước. Mọi người cứ kháo nhau: “Răng mà lâu mưa dữ hè!". Tôi đi qua con đường nhỏ xuyên giữa thôn. Sát bên đường, đám trẻ chừng năm, sáu đứa đang dùng que tre gõ cồng cộc vào bậc cửa gỗ, ê ề hát đồng dao mà cứ xì ngậu lên: Cộc cộc cộc/ Lạy trời mưa xuống/ Cộc cộc cộc/ Lấy nước tôi uống/ Lấy ruộng tôi cày... 

Trưởng thôn Nguyễn Văn Sơn: "Ruộng không có nước phải bỏ hoang"

2. Một cơn khát nữa của người dân cồn nổi là khát chữ. Hình ảnh những con đò mong manh hàng ngày chở học sinh đến trường đã trở nên quen thuộc từ mấy chục năm nay. Làng nổi Cồn Nâm với gần 3.500 nhân khẩu, phân bố tại 4 thôn gồm: Cồn Nâm, Tân Định, Minh Hà, Đông Thành, nơi đây có duy nhất một ngôi trường tiểu học. Khi học hết bậc tiểu học, muốn học tiếp THCS và THPT, các em phải qua sông mới có trường.

Đã có hàng nghìn chuyến đò qua lại trên sông, nối Cồn Nâm với trung tâm xã Quảng Minh ngày ngày đưa học sinh đến trường. Những con đò mỏng mảnh trên cuồn cuộn sóng nước sông Gianh mà đôi khi đò đã rời bến thì vẫn còn có học sinh trên bờ cuống cuồng lội theo, mình mẩy ướt đẫm nhưng chỉ mong sao kịp chuyến đò để khỏi trễ học.

Bởi đò giang cách trở nên bao đời nay sự học của người dân làng nổi sông Gianh nói chung và Cồn Nâm nói riêng luôn gặp nhiều trắc trở. Nhiều năm trước, gia đình nào có con học hết cấp 3 đã là một niềm tự hào to lớn và cho đến bây giờ số lượng người dân Cồn Nâm học hành thành đạt vẫn chỉ đếm trên đầu ngón tay. Ông Nguyễn Khắc Tâm, trưởng Hội khuyến học thôn Cồn Nâm, tâm sự: "Sự học ở quê tui không những bị cản trở bởi cảnh đò giang. Không chỉ Cồn Nâm đâu mà nhiều cồn khác thì sự học không thể nào khá lên được".

Theo cách tính của ông Tâm thì học sinh vào tiểu học ở làng chừng 80 em. Hết tiểu học, các em phải sang sông theo học tiếp THCS. Thế là rơi rụng hết. Phần vì gia đình không có điều kiện, phần vì đò giang cách trở quá nguy hiểm. Bây giờ cả làng chỉ có 15 em kiên trì bám trụ theo học bên xã. Lên THPT, lại rụng tiếp. Nhiều làng có 1.000 dân mà chỉ vỏn vẹn 2 học sinh THPT.

3. "Đời sống dân sinh so với trước thì có cải thiện thật nhưng tiềm ẩn quá nhiều nguy cơ. Nó cứ có điều gì đó, không vững bền", trưởng thôn Nguyễn Văn Sơn cứ xuýt xoa. Điều mà ông trưởng thôn trẻ lo cũng có cơ sở thật. Đất đai đang ngày một thu hẹp bởi nạn xói lở. Cả làng có đến 3.500 nhân khẩu mà chỉ có vẻn vẹn 20 ha đất canh tác bấp bênh, nguồn nước tưới không chủ động được... đã khiến trai tráng trong làng bỏ đi vào các tỉnh phía Nam.

Tính ra hơn 50% dân số của 4 thôn đã phiêu bạt đi làm ăn xa, có nhà có 11 đứa con thì đã có đến 7 đứa vào Nam kiếm sống như gia đình ông Nguyễn Hữu Tịnh. Nhiều năm nay làng trở nên vắng hẳn, làng dường như chỉ còn lại người già và trẻ con.

Tôi lên đò quay về, để lại sau lưng vùng đất Cồn Nâm với nhiều ánh mắt hy vọng. Cúi người, vục vốc nước sông vã lên mặt nghe mát lạnh và vị mặn thấm ngắt đầu lưỡi. Vẳng trong gió như vẫn còn nghe tiếng đám trẻ hát đồng dao: “Cộc cộc cộc/ Lạy trời mưa xuống/ Cộc cộc cộc/Lấy nước tôi uống...”. (còn nữa)