Việt Nam khó có thể chỉ bằng biện pháp lai tạo mà có giống lúa thơm cho gạo XK giá 1.000 USD/tấn, vì giống lúa thơm cải tiến phải có những tính trạng như giống lúa Khao Dawk Mali của Thái Lan hay giống Basmati của Ấn Độ, có thương hiệu được tạo dựng hàng chục năm trên thế giới và tổ chức SX, chế biến, bảo quản đạt các tiêu chuẩn hóa lý, mùi vị nghiêm ngặt.
Lượng gạo thơm XK chiếm khoảng 10% khối lượng gạo thơm mua bán trên thế giới. 2 loại gạo thơm nổi tiếng trên thế giới là gạo Basmati trồng ở Ấn Độ và Pakistan, Khao Dawk Mali hay gạo Jamine trồng ở Thái Lan. 2 loại này được giá cao nhất trên thị trường thế giới, gần gấp đôi giá gạo ngang XK.
Năm 2011 giá gạo Jasmine Thai và Basmati khoảng 1.050 USD/tấn. Thái Lan XK hằng năm 2,3 - 2,5 triệu tấn chiếm 20 - 25% khối lượng gạo XK của nước này. Mỹ, Hồng Kông, Trung Quốc, Singapore và Bờ Biển Ngà tiêu thụ 50% lượng gạo Jasmine XK của Thái Lan.
Khoảng 80 - 90% lượng gạo XK của Ấn Độ là Basmati, khoảng 2 triệu tấn/năm. Saudi Arabia, United Arab Emirates (UAE) và Iran tiêu thụ 70% lượng gạo này. Pakistan XK khoảng 1 triệu tấn gạo Basmati trong niên vụ 2009-2010, chiếm 23% lượng gạo XK của nước này. Thị trường gạo Basmati của Pakistan chủ yếu là các nước UAE, Iran, Oman, Yemaen, Saudi Arabia, Qatar và UK.
Điều kiện để một giống lúa thơm cho gạo có giá XK 1.000 USD/tấn là: 1) phải có thương hiệu Thaijasmine hoặc Basmati. 2) đạt các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về độ đúng giống và các chỉ tiêu chất lượng về hóa lý và mùi vị. 3) Đúng chỉ dẫn địa lý (trồng ở những vùng nhất định).
Chỉ có một số rất ít giống lúa thơm buôn bán trên thị trường lúa gạo thế giới được giá gạo 1.000 USD/tấn. Đó là một số ít giống lúa thơm cổ truyền có năng suất thấp và nhiễm sâu bệnh. Ví dụ lúa Basmati nhiễm đạo ôn, bạc lá, sâu đục thân và rầy lưng trắng. Lúa Jasmine nhiễm rầy nâu, đạo ôn, bạc lá. Basmati và Jasmine đều quang cảm, chỉ trỗ bông trong ngày ngắn nên chỉ có thể trồng 1 vụ trong năm. Thị trường lúa thơm có tính cạnh tranh cao; các luật XNK và hàng rào kỹ thuật làm cho rất khó phát triển giống lúa thơm XK mới.
Tiêu chuẩn gạo Jasmine của Thái Lan
Tiêu chuẩn Thai Hom Mali Rice (Jasmine), TAS 4000-2003 được ban hành tháng 11/2003. Áp dụng cho gạo Jasmine bao gồm lúa, gạo lứt, gạo trắng từ ruộng lúa trồng giống lúa thơm không dẻo, quang cảm và chỉ 1 vụ lúa trong năm.
Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp & HTX Thái Lan) chỉ công nhận 2 giống lúa Thaijasmine: Khao Dawk Mali (KDM105) và RD 15. KDM 105 được bình tuyển và lọc thuần từ giống lúa địa phương năm 1959. Hạt gạo có mùi thơm tự nhiên thay đổi theo thời gian bảo quản và khi nấu thì cơm mềm.
Ngoài tiêu chuẩn gạo Thaijasmine, Ủy ban Quốc gia về tiêu chuẩn Nông sản & thực phẩm cũng ban hành tiêu chuẩn gạo thơm Thái (Thai aromatic rice standard, TAS 4001-2008) cho khoảng 13 giống lúa tẻ và lúa nếp thơm. Gạo của các giống này đương nhiên có giá XK thấp hơn hai giống được công nhận là Thaijasmine.
Từ năm 2005 Bộ Ngoại thương Thái Lan cấp logo chứng nhận đạt tiêu chuẩn “Thai Hom Mali Rice”. Các sản phẩm phải có ít nhất 92% gạo Jasmine. Vào tháng 9/2011 có 178 nhà XK gạo được chứng nhận đạt tiêu chuẩn gạo Thaijasmine.
Năm 2006 Test DNA được sử dụng để xét nghiệm gạo thơm Jasmine, do 2 phòng Lab của Cục Trồng trọt và Đại học Kasesart đảm trách.
Tiêu chuẩn gạo Basmati của Ấn Độ và Pakistan
Gạo Basmati có những đặc điểm rất riêng biệt. Các quy định về NK gạo Basmati của UK và EU chi phối quan trọng đến việc XK loại gạo này.
EU và Anh chỉ công nhận 8 giống lúa của Ấn Độ (Basmati 370, Basmati 386, Dhradun, Taraori Basmati, Bsmati 217, Ranbir Basmati, Pusa Basmati và Super Basmati), 4 giống từ Pakistan (Kernel, Basmati 370, Pusa Basmati, Super Basmati) là đạt tiêu chuẩn Basmati.
Việc chứng nhận đáp ứng các tiêu chuẩn này phải được các cơ quan có thẩm quyền ở các nước XK dựa trên kết quả thử nghiệm DNA.
Yêu cầu tối thiểu của gạo Basmati bán ở Anh và EU là phải thuộc những giống lúa được chấp nhận và trồng ở những vùng địa lý đặc thù của đồng bằng sông Hằng, bao gồm Punjab, Jammu, Haryana, Uttaranchal và Uttar Pradesh.
| Giống Jazzman-2 có màu sắc và độ mềm tương tự Thaijasmine với mùi thơm nồng hơn nhằm thay thế gạo Thaijsamine NK và tiến tới XK cạnh tranh với Thái Lan. Cty tư nhân Rice Tec cũng lai tạo được 3 giống lúa thơm nhằm XK cạnh tranh với Basmati. Nhưng việc phát triển gạo trên thị trường quốc tế bị cản trở vì Ấn Độ không cho phép giống được mang thương hiệu Basmati. 3 giống này được Văn phòng Patent và thương hiệu Mỹ (US Patent and Trademarks Office-USPTO) cấp patent và bảo hộ ở các nước khác với Ấn Độ và Pakistan dưới các thương hiệu Texamati, Kasmati và Jasmati. |
Tất cả các lô hàng gạo Basmati NK vào EU đều phải có chứng chỉ thử nghiệm DNA. Ở Ấn Độ, Ủy ban Phát triển thực phẩm & nông sản XK, Trung tâm Xét nghiệm dấu chỉ thị DNA xét nghiệm và cấp chứng chỉ cho các lô gạo Basmati XK. Quy trình xét nghiệm dựa trên điện di microsatellite DNA cho phép phát hiện khối lượng gạo không đúng chất từ 1% trở lên với độ chính xác ± 1.5%.
Ngoài tiêu chuẩn đúng giống, gạo 1.000 USD/tấn phải đạt một số tiêu chuẩn nghiêm nhặt như 95% cây đúng giống trên ruộng, 92% khối lượng gạo đúng giống (chỉ tiêu kích thước, độ kiềm hóa, mùi thơm…).
Lai tạo giống lúa thơm cải tiến
Ấn Độ, Mỹ và Thái Lan có nhiều nỗ lực lai tạo những giống lúa thơm cải tiến không quang cảm, năng suất cao, chống chịu sâu bệnh tốt để thay thế giống lúa quang cảm truyền thống nhưng thành công rất hạn chế.
Thành công điển hình nhất là giống Pusa Basmati 1 của Ấn Độ. Pusa Basmati 1 được phóng thích năm 1989 là giống Basmati nửa lùn năng suất cao có chất lượng tốt đầu tiên của thế giới, đạt 4 - 5 tấn/ha, cao hơn các giống Basmati truyền thống 1 - 1,5 tấn/ha. Đến năm 2007 giống này chiếm 40 - 60% lượng gạo Basmati XK từ Ấn Độ .
Giống lúa lai Basmati đầu tiên được lai tạo bởi Viện Nghiên cứu nông nghiệp Ấn Độ là Pusa RH10, cho năng suất cao hơn giống Basmati thường 20 -25%, phóng thích năm 2001. Tuy nhiên chất lượng cơm và vị nếm không bằng Basmati truyền thống. Giống này được Ấn Độ liệt vào hạng Basmati cải tiến, cùng với các giống lúa thuần thơm khác như Kasturi, Haryana Basmati, Punjab Basmati và không được EU công nhận là lúa thơm Basmati.
Trường hợp tương tự cũng xảy ra với việc lai tạo các giống lúa cải tiến loại Thaijasmine. Các giống lúa thơm cải tiến ở Thái Lan có những đặc điểm tốt hơn lúa truyền thống như năng suất cao hơn, không quang kỳ, kháng một số loại sâu bệnh và chống chịu điều kiện khắc nghiệt, nhưng không được công nhận là Thaijasmine mà chỉ là lúa thơm.
Giống Pathum thani 1 phóng thích năm 2000, thơm, không quang cảm nhưng có chất lượng kém không được công nhận là Thaijasmine. Giống này rất phát triển ở đồng bằng trung tâm có tưới của Thái Lan. Một giống lúa thơm cải tiến khác là RD33 có chất lượng rất gần với KDM 105, ngắn ngày, kháng bệnh đạo ôn, được phóng thích năm 2007, cũng không được tiêu chuẩn Thaijasmnine.
Giống lúa thơm đầu tiên phóng thích ở Mỹ là Jasmin 85 có nguồn gốc từ IRRI, vào năm 1989. Tuy nhiên vì màu hạt gạo trắng đục khác biệt, ít thơm và kém vị, giống này không được người tiêu dùng Mỹ ưa chuộng. Việc lai tạo lúa thơm thích hợp với sinh thái của Mỹ tiếp tục được thực hiện bởi các viện nghiên cứu nhà nước ở các bang Arkansas, Louisiana, Florida và California.
Kết quả là hàng loạt các giống lúa thơm dạng Basmati như Sierra (2002), Calmati 201 (1999), Calmati 202 (2009), dạng Thaijasmine như Jazzman (2009), Jazzman-2 (2011), JES (2010). Mặc dù là những giống lúa thơm, những gạo những giống lúa này chưa được ưa thích nhiều trong giới tiêu dùng Mỹ.
