Cây ké có nhiều loại, như ké đầu ngựa, ké hoa vàng, ké hoa đào, ké đồng tiền…, nhưng được sử dụng làm thuốc phổ biến vẫn là ké đầu ngựa, còn tên khác là Thương nhĩ tử, Xương nhĩ, Thương nhĩ, Phắc ma, Mác nháng (Tày). Tên khoa học: Xanthium strumarium L. (tên đồng nghĩa Xanthium japonicum Widder), họ Cúc (Asteraceae).
Là loại cây mọc hoang khắp mọi miền ở nước ta, có thân thảo, sống hàng năm, cao 50 – 80cm, ít phân cành. Thân hình trụ, cứng, có khía, mầu lục, đôi khi điểm những chấm mầu nâu tím, có lông cứng. Lá mọc so le, hình tim- tam giác, dài 4 – 10cm, rộng 4 – 12cm, chia 3 – 5 thùy, mép khía răng không đều, có lông ngắn và cứng ở cả hai mặt, gân chính 3, cuống lá dài 10cm, có lông cứng.
Cụm hoa mọc ở đầu cành hoặc kẽ lá, mầu lục nhạt, gồm hai loại đầu, cùng gốc; những đầu ở phía trên nhỏ mang hoa lưỡng tính, những đầu khác mang hoa cái; lá bắc xếp thành hai hàng, có lông; hoa lưỡng tính hình ống, không có mào lông, tràng có 5 thùy, nhị 5; hoa cái không có tràng và mào lông. Quả bế đôi, hình trứng, có hai sừng nhọn ở đầu và phủ đầy gai móc; dài 12 – 15mm, rộng 7mm; mùa hoa quả tháng 5 – 8.
Bộ phận dùng làm thuốc là quả già phơi khô (Fructus Xanthii strumarii). Thu hoạch vào mùa thu, khi quả già chín, lúc trời khô ráo, hái lấy quả, loại bỏ tạp chất và cuống lá, phơi hoặc sấy nhẹ ở 40 – 45oC cho đến khô.
Đông y cho rằng, ké đầu ngựa có vị cay đắng, tính ấm, hơi có độc. Có tác dụng tán phong, trừ thấp, thông khiếu (các giác quan), chỉ thống (giảm đau). Dùng trong các trường hợp ngoại cảm phong hàn, đau nhức, chân tay co giật, mụn nhọt, lở ngứa ngoài da…
Sách thuốc Đông y xếp ké đầu ngựa vào nhóm thuốc “Tân ôn giải biểu”, nghĩa là loại thuốc ấm, có tác dụng giải cảm lạnh và chữa trị một số bệnh do ngoại tà xâm phạm vào phần “biểu” (mặt ngoài) của cơ thể, có nghĩa là loại trừ một số khuyết tật như vết nám, tàn nhang để trả lại cho làn da màu sắc ban đầu.
Dưới đây là cách trị các vết nám, tàn nhang trên da từ ké đầu ngựa
* Làm mờ tàn nhang trên da mặt: Dùng lá ké non, rửa sạch, hong cho ráo hết nước, thêm chút muối ăn, giã thật nhuyễn. Hàng ngày xát nhẹ lên da mặt 2 – 3 lần; sau khi xát khoảng 10 phút thì rửa sạch. Kiên trì làm như vậy, các nốt tàn nhang sẽ mờ dần.
* Làm mờ những vết xạm đen trên da: Dùng lá ké, phơi hoặc sấy khô, tán thành bột thật mịn; sau mỗi bữa cơm hòa 3g với nước cơm hoặc nước cháo uống.
Kiêng kỵ: Theo Đông y, người âm huyết hư tổn (phần âm suy yếu, thiếu máu) kỵ dùng ké đầu ngựa. Trong sách cổ nói dùng ké phải kiêng thịt lợn và thịt ngựa, nếu ăn thịt lợn khi dùng ké đầu ngựa thì khắp mình sẽ nổi quầng đỏ. Tuy nhiên điều này còn chưa được kiểm chứng đầy đủ.
Song trong trường hợp “Âm huyết hư tổn” cũng dẫn tới hiện tượng da bị xạm đen. Trường hợp này nếu dùng ké đầu ngựa sẽ khiến cho âm huyết càng hư tổn nặng (vì vậy tất nhiên ảnh hưởng tới chức năng sinh sản) và sẽ làm cho da càng xấu hơn.
Do đó với những trường hợp da xạm đen do âm huyết hư tổn, để khắc phục cần sử dụng các loại thuốc có tác dụng bồi bổ khí huyết. Vậy có thể áp dụng hai phương thuốc tương đối đơn giản sau đây đều có công hiệu kiện tỳ (tăng cường chức năng tiêu hóa), bồi bổ khí huyết (bổ huyết), giúp da tươi nhuận và mịn màng.
- Phương 1: Dùng hoàng kỳ 500g, đương quy 500g, tất cả tán thô, trộn đều. Mỗi ngày dùng 10 – 15g bột thuốc, hãm nước sôi như pha trà, uống dần trong ngày.
- Phương 2: Dùng đương quy 500g, long nhãn 500g, ngâm với 2 lít rượu trắng ít nhất trong một tháng; mỗi bữa ăn uống 1 chén con (20 – 30ml).
