Cây Kiến kỳ nam còn gọi là trái bi kỳ nam, kỳ nam kiến, kỳ nam gai, ổ kiến…, có hai loại là kỳ nam lá rộng (Hydnophy formicarum Jack) và kỳ nam lá hẹp Myrmecodia armata DC, đều thuộc họ Cà phê (Rubiaceae). Thường mọc hoang ở những vùng rừng thưa trên các bình nguyên, trung nguyên tại các tỉnh phía Nam nước ta. Đặc biệt thấy nhiều ở các tỉnh Đăc Lăk, Gia Lai, Kon Tum, Lâm Đồng.
Kỳ nam gai lá rộng Hydnophy formicarum Jack, là cây phụ sinh, sống ở rừng thưa vùng trung du, có củ trơn màu vỏ củ xám đen. Bổ ra thịt củ màu xám vàng và rất nhiều lỗ hang cho kiến ở có lẽ thế mà có tên gọi kiến kỳ nam hay ổ kiến. Thân tròn nhẵn không lông, lá hình trái xoan ngược, dầy nhẵn, gân phụ mịn, có 6 – 10 đôi, lá kèm nhọn. Hoa không cuống, trắng, rồi đỏ, ống vành 3mm, tiểu nhụy 4. Ra hoa vào tháng 5 – 8 hằng năm. Quả nhân cứng, vị ngọt, cao 5 – 7mm, có 2 nhân cao 5mm.
Kỳ nam lá hẹp dài củ có gai, vỏ màu xám đen, bổ ra thịt màu xám vàng cũng có nhiều lỗ cho kiến ở. Thân đơn độc, tròn nhẵn. Lá thon, dày, hẹp, gân phụ mịn có 8 – 10 đôi, lá bẹ 1cm, tiểu nhụy 4. Quả hạch nhân cứng, cao 2,5cm, nhân có 4 – 5 hạt, cao 4mm.
Bộ phận dùng làm thuốc là củ (Caulis Myrmecodiae Armatae.) thu hoạch gần như quanh năm nhưng thường thu hoạch vào đầu mùa khô chất lượng sẽ tốt hơn. Mang về để nguyên củ hoặc thái mỏng phơi gần khô sau phơi trong râm (khi dùng đem tẩm với nước đang sôi rồi sao vàng) hay sấy khô dùng dần.
Đông y cho rằng kiến kỳ nam tác dụng lợi tiểu, tiêu viêm kháng sinh, sát trùng thường dùng chữa các bệnh về gan, thận, đau nhức gân xương, bong gân, thấp khớp, ăn uống kém, da vàng xám, đau bụng đi ỉa, người mệt mỏi, uể oải. Ngày dùng 10 – 16g dưới dạng thuốc sắc, dạng cao lỏng hay ngâm với rượu uống.
Dưới đây là gợi ý cách trị liệu một số bệnh chứng có sử dụng kiến kỳ nam.
* Trị viêm gan, đau gan, vàng da: Kiến kỳ nam 80g, hạ khô thảo 20g, cây chó đẻ 20g, hậu phác nam 20g sắc uống ngày 1 thang, chia 3 lần. Hoặc kiến kỳ nam 40g, thảo quyết minh 10g, actisô 20g, nhân trần 15g, cho 500ml nước vào sắc còn 100ml, chia 2 lần uống trước 2 bữa ăn khoảng 1 giờ. Uống liên tục 10 – 15 ngày.
* Trị đau nhức gân xương, bong gân, thấp khớp: Kiến kỳ nam 40g, cốt toái bổ 30g, rễ trứng cuốc 20g, rễ trinh nữ 20g (hoặc ngũ gia bì 30g), rễ vú bò 20g, xuyên tiêu 20g, sắc uống ngày 1 thang, chia 3 lần hoặc ngâm rượu 30 – 40 độ (cứ 350g thuốc trong 1 lít rượu), ngày dùng 2 lần trước bữa ăn.
* Trị đau bụng: Kiến kỳ nam 60g thuốc sắc cho thật đặc, lấy 1/2 chén nước thuốc, chia 2 lần uống cách nhau 1 giờ
