Cần phải có những chế tài thỏa đáng đối với hành vi tranh mua tranh bán, lật kèo, ép giá giữa DN chế biến và người nuôi trồng thủy sản là một trong những nội dung được các đại biểu đề cập nhiều trong buổi hội thảo về mối liên kết giữa nhà cung cấp nguyên liệu và chế biến XK thủy sản được Bộ NN-PTNT tổ chức tại Cần Thơ.
Liên kết lỏng lẻo
Mỗi năm nhu cầu nhập tôm của thị trường Mĩ, EU, Nhật Bản khoảng 1,3 triệu tấn, trong đó lượng tôm Việt Nam cung cấp vào khu vực này khoảng trên 100.000 tấn. Do nhu cầu thị trường có hạn mức ổn định nên chúng ta phải cạnh tranh quyết liệt với các nước khác như Thái lan, TQ, Bangladesh, Greenland và Argentina. Hai năm gần đây lượng tôm xuất khẩu của Thái Lan tăng trưởng rất mạnh, tăng gần 88% so với 2009 tại thị trường Eu, 30% ở thị trường Nhật Bản và 10% thị trường Mĩ. Điều đó đồng nghĩa với việc mỗi con tôm Thái Lan nhập thêm vào thị trường Mĩ sẽ đẩy ra một con tôm khác của Việt Nam. Khả năng cạnh tranh của sản phẩm thủy sản VN trên thị trường thế giới đang suy giảm. Nguyên nhân là mối liên kết giữa sản xuất nguyên liệu và chế biến xuất khẩu còn lỏng lẻo dẫn tới tình trạng chất lượng không đồng đều, trong khi các nước ra sức bảo hộ ngành nuôi trồng thủy sản của họ bằng rào cản thương mại, biện pháp truy xuất nguồn gốc... Vì vậy, để thủy sản VN được nâng cao sức cạnh tranh đòi hỏi chúng ta phải “kết dính” mối liên hệ giữa người nuôi trồng thủy sản với các doanh nghiệp.
Từ năm 2002, sau quyết định 80/TTg của Thủ tướng CP, các DN đã tiến hành các hợp đồng tiêu thụ thủy sản với ngư dân, nhà máy thủy sản ký hợp đồng bao tiêu với chủ trại nuôi cá… thông qua hợp đồng tiêu thụ nông sản DN bắt đầu gắn trách nhiệm với người sản xuất, ngư dân được hỗ trợ đầu tư, kĩ thuật thu nhập dần nâng cao. Tuy nhiên vẫn tồn tại tình trạng DN cung ứng vật tư không đúng chất lượng cho nông dân mà vẫn đưa ra những yêu cầu cao về chất lượng sản phẩm khi thu mua dẫn tới mâu thuẫn về lợi ích.
Theo ông Nguyễn Quang Linh – Sở NN-PTNT tỉnh An Giang hiện việc liên kết tiêu thụ thủy sản giữa DN và hộ nuôi được thực hiện thông qua các hình thức: Hợp đồng nguyên tắc (kí kết từ đầu vụ, giá thỏa thuận theo thời điểm), Hợp đồng nuôi gia công, Hợp đồng tiêu thụ có đặt cọc trước, Hợp đồng tiêu thụ ứng vốn nuôi trồng. Nhưng nhìn chung việc thực hiện hợp đồng vẫn còn thiếu chặt chẽ và chưa thực sự gắn kết. Về phía hộ nuôi vẫn còn tình trạng “lật kèo” khi thị trường giá cả biến động, nhất là các hợp đồng tiêu thụ các theo hình thức ứng vốn trước. Về phía DN, hiện tượng cấu kết ngầm trong thu mua nguyên liệu cá tra, chi phối thi trường, chèn ép giá khá phổ biến. Đặc biệt, các hợp đồng liên kết với hộ nuôi đều do DN biên soạn nên chủ yếu chỉ ràng buộc các hộ nuôi mà không có sự ràng buộc DN. Thông thường DN chậm trả tiền 3-4 tháng, có hộ nuôi tới 6 tháng chưa nhận được tiền mua cá nhưng đành cam chịu vì không biết xử lý thế nào khi hợp đồng bị vi phạm.
Phải có chế tài
Hiện Bộ NN-PTNT đang thực hiện dự thảo Luật Thủy sản sửa đổi bổ sung, quá trình sửa đổi này sẽ đưa Luật Thủy sản gắn với thực tiễn, nhằm hỗ trợ các hoạt động nuôi trồng, chế biến thủy sản. Tuy nhiên vấn đề mối liên kết giữa người cung cấp nguyên liêu với doanh nghiệp chế biến đang đặt ra cũng cần sớm có giải pháp. Nếu cần sẽ xây dựng một Nghị định, tạo cơ sở pháp lý để điều chỉnh mối quan hệ này.
Vấn đề đặt ra ở đây là cần có hỗ trợ về mặt pháp lý cho mối liên hệ giữa các nhà cung cấp nguyên liệu, chế biến và xuất khẩu thủy sản. Cho đến nay, hệ thống pháp luật trực tiếp điều chỉnh về mối quan hệ này không nhiều. Mặc dù, Luật Thủy sản 2003 đã đưa ra những quy định về điều kiện, tiêu chuẩn, quy chuẩn sản xuất, chế biến, xuất nhập khẩu nguyên liệu thủy sản, tạo cơ sở cho các ngư dân, DN thực hiện nhưng không quy định trực tiếp mối quan hệ này. Bà Kim Anh – Vụ phó Vụ Pháp chế, Bộ NN-PTNT cho rằng cần có những quy định điều chỉnh mối quan hệ giữa DN và người nuôi trồng. Trong trường hợp người sản xuất phá vỡ hợp đồng, không hoàn trả vốn đầu tư ứng trước cho DN thì phải có quy định cho phép được cưỡng chế, thu hồi vốn. Thứ trưởng Lương Lê Phương:
Còn nếu DN lạm dung thế độc quyền để ép cấp, ép giá trong thu mua thủy sản, chậm thanh toán cũng phải có chế tài xử phạt. Như vậy mới nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của các bên khi thực hiện hợp đồng. Bên cạnh đó, để hạn chế tối đa những tranh chấp hợp đồng chúng ta nên có quy chuẩn cụ thể về chất lượng sản phẩm. Luật hóa các hoạt động cần thiết của DN như đăng kí chất lượng về giống, thức ăn sẽ khiến DN có trách nhiệm hơn, quyền lợi của hai bên được đảm bảo hơn. Ngoài ra, để khuyến khích người sản xuât thủy sản giao dịch trên hợp đồng Chính phủ cũng nên xây dựng một chế độ bảo hiểm hợp đồng phòng khi bị thiệt hại do những nguyên nhân khách quan.
Thực tiễn cho thấy ngành thủy sản đang rất cần vai trò quản lý Nhà nước trong các chuỗi hợp tác dọc (DN và người nuôi trồng thủy sản) và ngang (các DN chế biến với nhau, các hiệp hội với nhau) thông qua việc ban hành các văn bản pháp lý liên quan đến cả hệ thống cung ứng, sản xuất, chế biến, thương mại, quản lý kiểm soát an toàn thực phẩm. Có ý kiến cho rằng để tạo mối quan hệ bền vững giữa DN với người nuôi Chính phủ có thể giao cho các tổ chức trung gian thực hiện hợp đồng cung ứng, bao tiêu sản phẩm, quy định mức giá sàn cho các mặt hàng thủy sản.
Ví dụ như tại Na Uy, toàn bộ giao dịch mua bán thủy sản đều bắt buộc phải thông qua 6 tổ chức bán hàng tại gốc. Các tổ chức bán hàng có quyền được dừng hoạt động khai thác thủy sản hoặc hạn chế các hoạt động khi được cho là cần thiết vì lý do thị trường, có quyền chỉ đạo việc đưa thủy sản đến các vùng khác nhau để đảm bảo việc bán hàng tại gốc phù hợp với nhu cầu tiêu thụ và được quyết định giá bán tại gốc tối thiểu. Tuy rằng việc xây dựng hệ thống những tổ chức bán hàng, giao quyền hoạt động độc lập như Na Uy không đơn giản nhưng trước mắt có thể học tập kinh nghiệm bằng cách sử dụng các tổ chức hội, Hiệp hội nghề nghiệp để quản lý các tổ chức cá nhân hành nghề, cộng đồng nghề cá qui mô nhỏ.
