Gần 10 năm nhùng nhằng trong việc xây dựng tiêu chí, tên gọi cũng như quy trình xét tặng, chế độ đãi ngộ cho các nghệ nhân dân gian vẫn chưa được đưa vào thực hiện.
Cho đến thời điểm này, khi nghị định quy định đối tượng, tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa ra lấy ý kiến đóng góp của các nhà quản lý, nghiên cứu và các nghệ nhân thì vẫn còn quá nhiều vấn đề cần bàn thảo.
Không sát thực tế
Nhiều điều của dự thảo nghị định này được cho là còn chưa sát thực tế khi các tiêu chuẩn để xét danh hiệu nghệ nhân dường như được “bê” từ quy định danh hiệu nghệ sỹ sang, chỉ nâng mức thời gian lên.
Điều 6 của nghị định quy định, danh hiệu Nghệ nhân ưu tú phải có thời gian thực hành, phổ biến tri thức, kỹ năng di sản từ 20 năm trở lên. Với Nghệ nhân nhân dân thì phải được Nhà nước phong tặng là Nghệ nhân ưu tú 5 năm trở lên tính đến thời điểm đề nghị. Trong khi đó, quy định về Nghệ sỹ nhân dân, Nghệ sỹ ưu tú chỉ là 20 và 15 năm.
Đây là quy định được xem sẽ làm thui chột tài năng của những nghệ nhân trẻ tuổi. Giáo sư Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam, khẳng định: “Số hoá, lượng hoá ghi trong dự thảo cần điều chỉnh cho phù hợp với thực tiễn. Thời gian thực hành và phổ biến tri thức, kỹ năng đang nắm giữ từ 25 năm trở lên đối với Nghệ nhân nhân dân và từ 20 năm trở lên đối với Nghệ nhân ưu tú là quá dài, khó có thể thực hiện được”.
Thủ tục xét danh hiệu cho các nghệ nhân bị cho là rườm rà
PGS.TS Đỗ Văn Trụ, Phó Chủ tịch Thường trực Tổng Thư ký Hội Di sản văn hoá Việt Nam, cũng cho rằng, thời gian quy định như trong nghị định là quá dài, nên rút xuống là 15 năm, 20 năm thì hợp lý hơn. Đặc biệt chú trọng đến tài năng của người nghệ nhân chứ không phải ở thời gian thực hành nghề.
Cũng bất cập trong việc lượng hóa thời gian, theo điều 7 quy định là 5 năm (trước ngày nghị định này có hiệu lực) để xét truy tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú. Điều này theo nhiều đại biểu là không hợp lý. GS Tô Ngọc Thanh cho rằng: “Tại sao 5 năm mà không phải 10 năm hay lâu hơn. Ông Cao Văn Lầu có những bài cải lương bất hủ, không ai có thể thay thế, nhưng lại mất mấy chục năm rồi, vậy không được phong nghệ nhân trong khi ông là cha đẻ của dân ca vọng cổ. Hay cụ Nguyễn Quang Đại, thế kỷ 19 mấy chục năm dạy đờn ca tài tử, người khai sinh ra đờn ca tài tử thì cũng không có danh hiệu gì hay sao? Chúng ta nên vinh danh những người đó có đóng góp cho văn hóa chúng ta chứ không phải là thời gian cứng nhắc”.
Thủ tục rườm rà
Điều 12 của dự thảo nghị định quy định hồ sơ xét tặng danh hiệu còn nặng tính hình thức khi quy định các tài liệu đi kèm gồm video, clip, ảnh mô tả, bằng khen..., chứng minh tri thức, kỹ năng và đóng góp của nghệ nhân đối với sự nghiệp bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Trên thực tế, đa phần các nghệ nhân đã già, sức yếu, nhiều nghệ nhân là người dân tộc thiểu số có thể tiếng phổ thông còn không biết thì không thể có tài liệu lưu trữ theo yêu cầu hay có thể kê khai bảng thành tích.
Ông Lê Bá Cao, 82 tuổi, hoạt động nghề nghiệp gần 70 năm, được Hội Văn nghệ Dân gian công nhận nghệ nhân hát Văn năm 2012, chia sẻ: “Tôi đến hội thảo phải có cháu đưa đi vì rất yếu rồi. Thấy Nhà nước chuẩn bị xét đãi ngộ thì cũng mừng nhưng bảo làm hồ sơ như thế này thì chịu. Nhà nước xét thấy công lao của chúng tôi thế nào thì đãi ngộ cho phù hợp chứ chúng tôi cũng không dám đòi hỏi”.
Nhiều nhà nghiên cứu như GS Lưu Trần Tiêu, GS. Hoàng Chương cũng không tán đồng việc yêu cầu làm hồ sơ thủ tục rườm rà. GS Lưu Trần Tiêu cho rằng: "Đặc thù khi làm quy trình, thủ tục xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú với đối tượng là những người lao động sáng tạo độc lập; họ không thuộc biên chế một tổ chức nhà nước; vì thế, cần đơn giản hóa đến mức có thể các thủ tục hành chính trong quá trình khai nộp, làm thủ tục xét, tặng".
Với kinh nghiệm phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian của Hội Văn nghệ Dân gian, GS Thanh cho rằng, cần để người dân bầu chọn danh hiệu này. Bởi nếu cứng nhắc, xét trên thủ tục thì sẽ dẫn đến khai man. “Kinh nghiệm là cứ đến làng này hỏi hát ví, dân họ nói ngay ông này. Đến làng khác hỏi hát ca trù, quan họ, người dân cũng sẽ cho biết ai là người lâu năm nhất thực hành di sản. Hội Văn nghệ Dân gian đã phong tặng 320 nghệ nhân mà không có một khiếu nại nào cả nhờ cách làm này”.
