Xuyên sơn giáp là vẩy phơi khô của con tê tê hay còn gọi là con trút. Đông y cho rằng xuyên sơn giáp có tính hàn, vị hơi mặn, quy vào các kinh Can và Vị.
Các y thư cổ như Danh y biệt lục cũng ghi hơi hàn. Sách Trấn nam bản thảo lại ghi tính hàn lương, vị mặn. Còn Bản thảo cương mục ghi: Nhập quyết âm, dương minh kinh. Sách Bản thảo hội ngôn chép rằng nhập túc thái âm, quyết âm kinh…
Về dược lý theo đông y là loại thuốc có công năng hoạt huyết thông kinh. Chủ trị các chứng kinh bế, trưng hà, phong thấp, tý thống, làm thông tia sữa, trị không có sữa, ít sữa, tắc sữa. Ngoài ra còn trị tiêu thũng, bài nùng, chứng ung nhọt mới phát, hoặc làm mủ nhưng chưa vỡ, chứng loa lịch tức lao hạch. Trong y thư cổ “Bản thảo cương mục” cũng ghi rằng: Lăng lý trừ đờm ngược, hàn nhiệt, phong tý cứng đau, thông kinh mạch, thông sữa, tiêu ung, bài nùng huyết, thông khiếu, sát trùng… y học hiện đại cũng nhận thấy thuốc có tác dụng nâng cao bạch cầu.
Dùng thuốc thang với liều trung bình từ 4 – 10g, khi cho vào sắc cần đập nát vụn, thuốc ít khi sử dụng sống (theo Bản thảo cương mục không dùng sống). Do vậy thuốc thường được tẩm mỡ, dấm hay dầu, đồng tiện mà nướng hoặc sao với cát cho vàng phồng lên rồi bỏ cát lấy vẩy tê tê đang nóng cho vào dấm với tỷ lệ cứ 10kg vẩy ngâm trong 4kg dấm. Trộn đều rồi phơi khô cất đi sử dụng dần. Tuy nhiên xuyên sơn giáp cũng không sử dụng trong các trường hợp như khi mụn nhọt đã phá miệng, những người hư nhược…
Để tham khảo và áp dụng, dưới đây xin giới thiệu những phương thuốc tiêu biểu có sử dụng thuốc xuyên sơn giáp.
* Chữa sốt rét lâu năm: Lấy vẩy tê tê và hạt gấc (mộc miết tử) có lượng mỗi thứ như nhau. Tán bột mịn, mỗi lần uống 12g với rượu vào lúc đang đói bụng.
* Chữa chứng sưng lá lách: Bột vẩy tê tê 5g, cho vào một quả trứng vịt sống qua một lỗ đục thủng nhỏ ở đầu trứng, sau bịt kín lại rồi luộc chín. Sau lấy ra ăn trong ngày vào lúc sáng sớm, cần ăn liền trong 7 – 10 ngày.
* Trị tràng nhạc: Lấy xuyên sơn giáp đốt rồi nghiền nhỏ rắc vào chỗ loét, ngày 2 lần. Kết hợp sử dụng thuốc thang gồm: xuyên sơn giáp 4 – 10g, huyền sâm 12g, bối mẫu 12g, hạ khô thảo 12 – 20g, ngày sắc 1 thang chia 2 – 3 lần uống trong ngày.
* Trị mụn nhọt: Xuyên sơn giáp 10g, bạch chỉ 5g, tao giác 8g, hoàng kỳ 6g, đương quy 6g, sắc với 3 bát nước còn lại 1 bát chia 3 lần uống trong ngày.
* Trị phụ nữ sau sinh, sữa tắc không thông: Gồm xuyên sơn giáp (sao vàng), đương quy, cát cánh, thược dược, mộc thông, bạch linh, xuyên khung, thiên hoa phấn, mỗi vị đều có lượng bằng nhau. Mỗi ngày lấy 50g sắc với 500ml nước còn lại chừng 200ml nước thuốc chia 3 lần uống trong ngày. Cũng có thể lấy xuyên sơn giáp nướng tán nhỏ, mỗi lần lấy 4g chiêu với rượu hoặc nước, ngày uống 2 lần. Hay lấy 10g xuyên sơn giáp (tẩm dấm sao phồng), hoài sơn 10g, thông thảo 12g, bạch biển đậu 10g, cho vào 3 bát nước, sắc còn 1 bát chia 2 lần uống trong ngày.
* Trị rắn cắn (dùng hỗ trợ khi đang điều trị bằng Tây y): Xuyên sơn giáp 20g (tẩm dấm sao phồng), giun đất (sao vàng) 12g, phèn chua (phi) 2g, tất cả tán nhỏ cho vào ấm đổ 400ml nước sắc còn lại 100ml, chia 2 lần uống trong ngày. Mỗi ngày 1 thang.
Hoặc lấy xuyên sơn giáp 20g, giun đất (sao vàng) 20g, hạt mã tiền (đã chế biến để giải độc) 6g, phèn chua phi 2g, tất cả giã nhỏ rồi sắc uống ngày 1 thang, chia 2 lần.
* Trị viêm tắc tĩnh mạch: Dùng phương “Đương quy hoạt huyết thang” gồm đương quy 30g, đan sâm 30g, hồng hoa 30g, xích thược 50g, ngưu tất 20g, địa long 20g, xuyên sơn giáp (nướng) 15g, vương bất lưu hành 40g, sắc uống ngày 1 thang chia 3 lần.
Tuy nhiên, tùy theo từng mức độ nặng nhẹ của bệnh chứng ở từng người mà liều lượng có thể gia giảm nhiều hay ít. Một số trường hợp cần phải gia giảm như: Do ngoại thương làm ứ huyết sưng đau gia tô mộc, đào nhân. Thấp nhiệt thêm hoàng bá, thương truật, ý dĩ, trạch tả, tỳ giải. Co rút gia mẫu lệ, toàn trùng, ngô công. Khí hư gia hoàng kỳ, đảng sâm, bạch truật, phục linh.
Thuốc đắp ngoài: Mang tiêu 100g, độc hoạt 30g, thấu cốt thảo 40g, ngải diệp 30g, sắc lấy nước thấm vào vải sạch đắp ngoài ngày 2 lần.
