Tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh

Tôi được phân làm đạo diễn của một đoàn gồm hai anh Dương Đình Bá và Thẩm Võ Hoàng làm quay phim, anh Tô Thi làm biên kịch. Ba đoàn kia là đoàn Hải Ninh - Hoàng Tích Chỉ, đoàn Trần Vũ - Bành Bảo và đoàn Bùi Đình Hạc - Lưu Xuân Thư. Riêng đoàn Hải Ninh được quay phim màu còn tất cả đều quay đen trắng.

Trước khi đi chúng tôi được nghe đồng chí Cục trưởng Phan Trọng Quang truyền đạt chỉ thị dặn dò của đồng chí Tố Hữu. Tôi còn nhớ đinh ninh lời truyền đạt như sau: Các đồng chí có thể gặp các văn nghệ sĩ trong ấy. Họ có thể đi ô tô mà các đồng chí thì đi bộ. Nhưng các đồng chí đừng tự ái, hãy dang tay ra với họ trên tinh thần đoàn kết, hòa hợp dân tộc...

Có nghĩa là lúc đó, đầu tháng 4/1975 ở trên còn dự kiến tới một khả năng ta có thể vào Sài Gòn trong bối cảnh của một Chính phủ liên hợp các bên. Tôi không quan tâm tới chuyện sẽ vào Sài Gòn trong bối cảnh nào. Tôi chỉ biết chắc chắn rằng trong chuyến đi này tôi sẽ được về Huế - quê hương mà tôi xa cách đã 25 năm.

Ngày đến Huế tôi cố lục trong ký ức để tìm đường về nhà mà không cần hỏi đường và tôi đã tìm về đúng ngôi nhà xưa. Bác tôi cùng bà con họ hàng ngạc nhiên, mừng rỡ vô cùng, không ngờ tôi lại được trở về sớm như vậy.

Cách đây 25 năm khi chia tay ra đi, những người thân trong gia đình có ai ngờ ngày trở về chỉ có mình tôi. Không còn mẹ tôi, không còn cha tôi, không còn em gái tôi... Sau khi cha tôi mất, một thời gian sau bà nội tôi cũng qua đời. Chẳng còn ai để bà tôi phải chờ đợi nữa nên bà đã ra đi.

Khi biết tôi bây giờ làm nghề đạo diễn phim thì cả nhà lặng đi không còn biết nói gì hơn vì thất vọng. Không một ai trong gia đình có thể nghĩ rằng tôi lại làm cái nghề mà họ cho là kỳ quặc này... Ai cũng đinh ninh rằng tôi phải là một nhà khoa học, hoặc một giáo sư, bác sĩ như cha tôi. Mãi sau bác tôi mới thở dài nói một câu để an ủi cả nhà: Nhưng thôi, cháu nó có làm cái nghề này thì mới được vào đây sớm để thăm bà con.

Chúng tôi chỉ ở lại Huế có hai ngày rồi phải đi tiếp. Vào tới Nha Trang, các đoàn dừng lại để nhận phân công đi các mũi. Đoàn Hải Ninh - Hoàng Tích Chỉ và đoàn Bùi Đình Hạc - Lưu Xuân Thư nhận nhiệm vụ vào Tây Ninh gặp Trung ương Cục miền Nam để rồi theo mũi chủ công của quân ta tiến vào Sài Gòn. Đoàn anh Trần Vũ lên Buôn Ma Thuột, còn đoàn tôi vào khu V...

Đoàn chúng tôi lăn bánh xuôi theo Quốc lộ I vào Phan Rang gặp Khu ủy khu V. Khi tới nơi trình giấy giới thiệu xong, các đồng chí trong Khu ủy cho biết tình hình diễn biến rất nhanh. Lệnh của trên là phải giải phóng Sài Gòn trước 1/5. Họ khuyên chúng tôi đừng bỏ lỡ cơ hội này.

Buổi sáng ngày 28/4, khi vào Sân bay Thành Sơn định quay một vài hình ảnh, tôi thấy một không khí thật nhộn nhịp khẩn trương. Sân bay đang chuẩn bị đón máy bay của phi công Nguyễn Thành Trung từ miền Bắc bay vào để ném bom dinh Độc Lập.

Tôi hội ý với anh em trong đoàn không dừng lâu ở Phan Rang nữa mà đi dần về phía Sài Gòn. Trưa ngày 30/4, khi nằm ở Phan Thiết bật đài lên, tôi nghe tin Tổng thống Dương Văn Minh ra lệnh cho binh sĩ hạ súng để chờ gặp đại diện của Mặt trận giải phóng. Thời cơ đã đến. Chúng tôi lập tức lên xe thẳng tiến về Sài Gòn.

8 giờ tối ngày 30/4, xe chúng tôi đã lăn bánh trên xa lộ Biên Hòa. Tôi có cảm tưởng xe đi quá chậm. Càng gần tới Sài Gòn xe càng đi chậm hơn vì bị tắc nghẽn. Cuối cùng chúng tôi đã lọt được vào thành phố sáng rực ánh đèn. Một cảm giác choáng ngợp bàng hoàng đến nghẹt thở làm chúng tôi không ai nói với ai một câu nào. Mãi lâu sau anh Lăng lái xe mới cất tiếng phá tan bầu không khí im lặng: Nào ông Minh. Ông cứ đòi đi ngay. Bây giờ tới Sài Gòn rồi. Đi đâu đây?

Quả tình tôi cũng không biết đi đâu bây giờ trong cái thành phố xa lạ mênh mông này. Nhưng rồi trấn tĩnh lại, tôi mạnh dạn nói:

- Tôi có biết một nơi. Đó là dinh Độc Lập. Tôi có xem trên ảnh. Bây giờ ta đến đó.

Sau một hồi hỏi đường, hết quẹo trái rồi lại quẹo phải, cuối cùng một cô gái phóng Honda đi trước tự nguyện dẫn đường cho chúng tôi đến dinh Độc lập. Anh Dương Đình Bá xuống xe tìm người để trình giấy giới thiệu của Ban Thống nhất Trung ương nhưng không có ai tiếp vì lúc này chưa có ai chỉ huy ở đây cả.

Các sư đoàn ai đến trước vào trước, ai đến sau vào sau, mỗi đơn vị chiếm lĩnh một góc sân trong dinh Độc Lập. Riêng tòa nhà chính do trung đoàn xe tăng canh gác, đó là trung đoàn vào dinh Độc Lập đầu tiên theo quốc lộ I. Họ cấm chúng tôi không được lên tầng hai nơi giam giữ nội các Dương Văn Minh, còn ngoài ra muốn vào đâu cũng được.

Ngước nhìn lên nóc dinh Độc Lập tôi thấy cả hai lá cờ Mặt trận: một to, một nhỏ bay trong gió. Lá cờ nhỏ là lá cờ của chiếc xe tăng đầu tiên tiến vào dinh Độc Lập. Lá cờ to là lá cờ được giao cho cánh quân đánh từ Củ Chi lên mà người ta tưởng sẽ vào sớm nhất. Nào ngờ mũi xe tăng tiến theo quốc lộ I lại vào đầu tiên, không gặp trở ngại nào đáng kể. Không một chiếc cầu nào trên đường bị đánh sập.

Nhìn quanh sân tôi thấy rất nhiều ánh lửa bập bùng trong đêm. Các chiến sĩ đang thổi lửa nấu cơm. Một số đang tắm giặt ở vòi phun nước. Một vài anh lính trẻ cưỡi thử Honda chạy vòng vèo trong sân. Tôi yêu cầu làm việc ngay, nhưng các quay phim cho biết không đủ ánh sáng. Sau một hồi tìm kiếm, cuối cùng chúng tôi tìm được một bộ đèn pha cầm tay của một phóng viên quay phim nào đó để lại trong phòng họp báo của dinh Độc Lập.

Chiếc đèn pha cầm tay đó đã giúp chúng tôi quay những thước phim đầu tiên. Tôi đặt tên phim là: "Tháng 5 - những gương mặt" (vì những cảnh quay đó được thực hiện vào lúc 1 giờ sáng ngày mồng 1 tháng 5).

Về sau tôi được biết sáng hôm 30/4, các phóng viên nước ngoài có mặt ở Sài Gòn được thông báo sẽ có cuộc họp báo quan trọng tại dinh Độc Lập và họ đã tề tựu đông đủ ở đó. Nhưng cuộc họp báo đã không thành. Chiếc xe tăng đầu tiên của quân giải phóng đã húc đổ cổng dinh Độc Lập. Một số phóng viên ảnh và quay phim nước ngoài có mặt trong phòng họp đã vội chĩa ống kính hướng về phía có tiếng xe tăng và đã kịp ghi lại được giây phút lịch sử này.

Hình ảnh chiếc xe tăng đầu tiên của Quân Giải phóng húc đổ cổng dinh Độc Lập đã được một phóng viên Hãng Truyền hình Anh quay được (hình ảnh này đã được truyền đi khắp thế giới và về sau được đưa vào phim "Việt Nam thiên lịch sử truyền hình" của Đài Truyền hình Anh). Không một phóng viên nhiếp ảnh quay phim nào của ta ghi được giây phút có một không hai đó, cho dù quay từ xa, từ phía sau lưng tới.

Đêm ấy, tôi nằm một mình trong Lễ đường ở tầng 1 của dinh Độc Lập, lòng bàng hoàng như trong giấc mơ. Thậm chí tôi không hiểu nổi tại sao tôi lại đang có mặt ở đây, vào giờ khắc lịch sử này. Đêm ấy tôi không sao chợp mắt được. Tôi nghĩ đến cha tôi, sao người không còn sống để được hưởng cái giây phút có một không hai này. Tôi thương cha tôi, thương mẹ tôi, thương hàng vạn hàng triệu người đã ngã xuống suốt dọc chiều dài của đất nước trong hàng chục năm qua.

Sáng hôm sau (1/5) Ban Quân quản chính thức tiếp quản dinh Độc Lập. Việc làm đầu tiên của Ban Quân quản là ra lệnh cho tất cả mọi người phải tập tức rời khỏi dinh. Trên nóc dinh lúc này chỉ còn lại một lá cờ duy nhất (lá cờ của chiếc xe tăng đã được cất đi).

Khi ra khỏi cổng dinh tôi thấy đoàn các anh Hải Ninh và Bùi Đình Hạc đã có mặt ở trước vườn hoa. Đoàn anh Trần Vũ nghe tin Sài Gòn giải phóng cũng bỏ luôn Buôn Ma Thuột. Mỗi đoàn một việc, tất cả các máy quay phim đều xả hết tốc lực.

Nhờ tài ngoại giao khéo léo của nhà quay phim Thẩm Võ Hoàng, từ dinh Độc lập đoàn chúng tôi chuyển đến ở tại Khách sạn Caravelle, nơi có người quản trị là một bà người Pháp.

Hôm sau, chúng tôi được phép trở lại dinh Độc Lập để quay lễ thả các thành viên trong nội các Dương Văn Minh bị tạm giữ từ ngày 30/4. Buổi lễ đơn giản, gọn nhẹ dưới sự chủ trì của Trung đoàn trưởng Trung đoàn xe tăng đầu tiên tiến vào dinh Độc Lập.

Tổng thống Dương Văn Minh nói vài lời ngắn gọn bày tỏ vinh dự được làm công dân một nước Việt Nam độc lập (lặp lại ý vua Bảo Đại đã từng nói trong lễ thoái vị ở Huế tháng 8/1945). Sau đó các vị trong nội các ra về trên những chiếc xe ôtô nhà đến đón, chờ sẵn ở thềm dinh. Tôi đứng nhìn đoàn xe sang trọng nối đuôi nhau đi ra cửa, lòng bồi hồi tự hỏi: Chẳng lẽ mọi việc lại kết thúc đơn giản vậy sao? Có ai hình dung được những gì sẽ đến sau này, sau cái giây phút thắng lợi ngây ngất đó?

Từ hôm đó, sáng sáng chúng tôi vác máy quay ra đường, quay bất cứ những gì muốn quay. Nội dung chủ yếu của đoàn nào cũng chỉ xoay quanh hai chủ đề: Nỗi hân hoan của người dân Sài Gòn vừa được giải phóng và tàn dư của một xã hội sống dưới ách thực dân kiểu mới.

Chúng tôi chạm trán nhau luôn trong khi quay. Đoàn nào cũng quay các cuộc tuần hành của sinh viên thanh niên trên đường phố để nói lên nỗi hân hoan và đoàn nào cũng săn lùng quay ăn mày để tố cáo chế độ thực dân. Mấy người ăn mày ở chợ Bến Thành trong những ngày ấy ngạc nhiên không hiểu sao lại được các nhà quay phim miền Bắc ưu ái như vậy.

Các ổ xì ke, gái mại dâm cũng được quan tâm không kém vì đấy là những biểu hiện xấu xa của chế độ cũ, không quay nhanh sợ sau này không có mà quay.

Tuy sống trong vùng kiểm soát của chế độ thực dân kiểu mới, nhưng trong nhiều gia đình mà tôi được tiếp xúc vẫn giữ được những nề nếp truyền thống của một gia đình Việt Nam. Tôi ngạc nhiên nhìn thấy các em nhỏ khoanh tay lễ phép chào hỏi những người lớn tuổi, một điều mà ở miền Bắc từ lâu đã không còn thấy. Ngược lại bà con ở đây cũng không kém ngạc nhiên khi tiếp xúc với chúng tôi, những “Việt cộng” miền Bắc mà theo hình dung trước đó của họ hẳn dữ tợn gớm ghiếc lắm.

Trong những ngày ở Sài Gòn tôi được gặp khá nhiều anh chị em văn nghệ sĩ ở đây, đặc biệt là nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, một người khi còn ở Hà Nội chúng tôi đều biết tiếng và hâm mộ. Nhưng người đầu tiên trong giới văn nghệ sĩ mà tôi gặp lại là nữ diễn viên điện ảnh Thẩm Thuý Hằng. Những ngày chiến sự vừa qua chị cùng chồng là ông Nguyễn Xuân Oánh chuyển đến ở tại Khách sạn Caravelle.

Không biết ai trong đoàn phim nói cho ông Oánh biết tôi là con trai của Bác sĩ Đặng Văn Ngữ, nên mấy hôm sau ông đem đến cho tôi xem những bức ảnh cũ chụp trong thời gian ông du học tại Nhật. Tôi hết sức ngạc nhiên thấy có rất nhiều ảnh ông chụp chung với cha tôi. Ông cho biết khi cha tôi làm nghiên cứu sinh ở Tokyo thì ông đang học đại học, và cùng sinh hoạt trong Hội Việt kiều do cha tôi làm chủ tịch.

Sau 3 tháng, đoàn chúng tôi trở ra Hà Nội. Khi ra tới Huế, vừa tới đầu cầu Tràng Tiền tôi đã nghe tiếng loa phóng thanh ầm ĩ, và một tốp người rất đông đang đứng tập thể dục. Tôi biết rằng nếp sống mới đã đến với quê hương tôi (loa phóng thanh và tập thể dục ngoài trời là nếp sinh hoạt quen thuộc của chế độ mới).