Trường Sơn - mái nhà của sự sống

Khác với thời mưa bom, bão đạn, đêm Trường Sơn hôm nay, chúng tôi thỏa sức cùng nhau quây quần dưới gốc cây rừng, trên chiếc võng đung đưa ở độ cao gần 2 nghìn mét so với mực nước biển.

Qua một ngày lặn lội bươn chải, đến giờ này chúng tôi mới thực sự chinh phục được đỉnh Trường Sơn hùng vỹ. Đêm ở Trường Sơn, con người với vạn vật, cây cối gần gũi nhau đến lạ thường. Xa xa đâu đó trong rừng đêm tĩnh mịch vẫn nghe tiếng gà rừng gáy eo óc; tiếng chí chóe của bầy khỉ; tiếng gọi đàn của bầy mang; tiếng hú của loài vượn, loài gấu; tiếng xào xạc của cây lá... tạo nên một dàn hợp xướng nghe lạ thường. Đêm rừng Trường Sơn thật hoang sơ và tĩnh mịch... 

Đoàn cán bộ, kỹ sư và viên Vườn Quốc gia Vũ Quang (Hà Tĩnh) chinh phục đỉnh Trường Sơn

Vượt rừng

Đời làm báo của tôi thật may mắn khi được đi với các nhà khoa học lên với Trường Sơn để nghiên cứu về Bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH) của dãy Trường Sơn. Tôi cũng như các nhà khoa học, ai nấy tay xách, nách mang lỉnh kỉnh, nào là thức ăn, nước uống, máy móc thiết bị; nào là bản đồ, sa bàn định hướng... Bởi dự tính cả đoàn phải lội bộ vượt rừng ba ngày đêm mới có thể tới được điểm tập kết trên đỉnh Rào Àn của dãy Trường Sơn hùng vỹ-một vùng sinh quyển đa dạng, sinh thái trên dãy Trường Sơn Bắc, thuộc xã Sơn Kim I, huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh.

Tuy trên đường đến với đỉnh Rào Àn, qua rất nhiều khe suối, đến cả những ngọn núi khổng lồ chặn đứng trước mặt, so với Trường Sơn con người quá nhỏ bé liệu có thể vượt qua nổi. Thế nhưng, sau gần 2 ngày đêm bám cây rừng, bám vách đá để vượt dốc, cuối cùng chúng tôi vẫn đến được nơi cần đến.

Sau mỗi lần vượt dốc, ai nấy ngồi nghỉ chân thở phào nhẹ nhõm, các giáo sư, tiến sỹ trong đoàn kể cho tôi nghe về lịch sử Trường Sơn: Dãy Trường Sơn Việt Nam là một trong những dãy núi lớn trên thế giới với chiều dài 1.100 km, tính từ sông Cả đến giáp miền Đông Nam bộ. Khoảng 550 triệu năm trước, với sự hình thành tầng đá trầm tích vụn lục địa màu đỏ còn thấy rất rõ trên Tây Nguyên và ở TP Quy Nhơn (Núi 1).

Vào cuối kỷ Devon (khoảng 350 triệu năm trước), các hóa thạch thực vật cây vạy, nhóm thực vật cạn nguyên thủy được phát hiện nhiều nơi trong các tầng đá cát kết ở Quảng Bình. Những thảm rừng rộng lớn đã góp phần tạo ra bể than đá Nông Sơn, Quảng Nam; những khu rừng lá kim đã xuất hiện mà ngày nay các hóa thạch cây đã được phát hiện rất nhiều ở Khánh Hòa. Đồng thời, phát hiện ra nhiều loài đặc hữu trong thế giới sinh vật hiện đại ở quần sơn này như: ếch gai hàm Ngọc Linh; sâm Ngọc Linh, mang Trường Sơn, sao la Vũ Quang, nhiều loài bò sát, côn trùng và thực vật đặc hữu... Có thể đây là minh chứng cho sự tiếp nối liên tục của sự sống như cuộc sống hiện tại bây giờ đang được lưu giữ ở Trường Sơn.

Một giáo sư kỳ cựu chỉ tay về hai hướng Bắc, Nam, nói: Dãy Trường Sơn được phân chia thành 2 vùng: Trường Sơn Bắc và Trường Sơn Nam,  đều có chung đường biên giới với cả 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia. Nam Trường Sơn chỉ tính trong phạm vi Quảng Nam, Đà Nẵng. Khí hậu ở vùng Trường Sơn Nam, mùa đông lạnh, có gió phơn giống ở Trường Sơn Bắc. Khu vực này bão lũ mưa nhiều, nhưng được phân dị 2 mùa khô và mùa mưa rõ rệt.

Vì thế, giới động thực vật mang tính chuyển tiếp giữa 2 phần Nam - Bắc nên các loài muông thú như voi, gà lôi đặc hữu, sao la, mang lớn, bò rừng, thỏ vằn Trường Sơn, chà vá chân xám, trĩ sao... chủ yếu định cư theo từng vùng, từng mùa như ở Trường Sơn Bắc. Thời tiết, khí hậu phân định ở mỗi vùng trên dãy Trường Sơn đều được biểu hiện rõ trên các loài cây cỏ, động vật và phát triển theo sự biến đổi của khí hậu từng vùng.

Chuyện kể của các nhà khoa học như tiếp thêm sức mạnh để mọi người tiếp tục cuộc hành trình lội suối, trèo non chinh phục đỉnh Trường Sơn. Một kỹ sư trẻ vừa đi vừa kể, nơi đoàn đang hành quân là khu vực biên gới Việt - Lào, thuộc Trường Sơn Đông. Đoạn từ sông Cả (Nghệ An) vào Thừa Thiên - Huế, nếu tính theo chiều ngang của Trường Sơn Đông (Bắc) chỗ hẹp nhất là Đồng Hới (Quảng Bình), từ bờ biển đến chân Trường Sơn là 37 km; cao độ trung bình của Trường Sơn Bắc khoảng 2.000m so với mặt nước biển; thỉnh thoảng có những đỉnh cao trên 2.500 m như đỉnh Phu/Pu Xai Lai Leng (biên giới Lào - Nghệ An); đỉnh Phu/Pu Ma 2.194 m; Rào Cò (biên giới Bô ly Khăm xay - Hà Tĩnh) 2.235 m; Động Ngài (Thừa Thiên Huế) 1.774 m; Bạch Mã (ranh giới Thừa Thiên Huế - Đà Nẵng) 1.444 m. Khối núi Kẻ Bàng ở tỉnh Quảng Bình cũng cao tới 1.178 m, nơi có động Phong Nha được công nhận là di sản văn hóa thế giới. Nơi đây cũng là vương quốc của núi đá vôi bởi Kẻ Bàng là khối đá vôi lớn nhất Đông Dương với diện tích 2.000 km².

Lên với Trường Sơn

Chuyện kể đang say sưa, bổng phía trước xuất hiện cả rừng cây cổ thụ, xung quanh là cả một lớp thảm thực vật dày cộm muôn màu. Trưởng đoàn phấn khởi: "Đã chinh phục đỉnh Rào Àn rồi anh em ơi!". Thế là sau 2 ngày đêm lội bộ vượt núi, vượt sông, cả đoàn chúng tôi đã đặt chân lên được ngọn núi cao nhất của khu vực Rào Àn, nơi hội tụ của vùng sinh quyển đặc hữu giữa Việt Nam - Lào - Sông Mê Công.

Những rừng cây nguyên sinh ở Trường Sơn, có gốc cây cả chục người ôm không xuể

Đứng trên đỉnh Trường Sơn, phóng tầm mắt nhìn về phía biển Đông trông thật gần gũi, thân thương làm sao, bởi đất nước Việt Nam hình chữ S, xa xa cực Nam biển Đông là đảo Hoàng Sa và Trường Sa của Tổ quốc. Quả đúng, có lên non mới biết non cao. Theo phân tích của các nhà khoa học thì tài nguyên động vật rừng ở khu vực này rất đa dạng, phong phú. Cả khu vực sinh cảnh rừng kín, thường xanh mưa mùa như ở Khe Si, Khe Dẽ, Khe Nước lạnh, Khe Đá liếp... các loài Khỉ, loài Voọc, Chà vá, Gấu, Lợn Rừng, Sơn Dương, Sao La, Mang Lớn, Mang thường Sọc đen... đã được ghi nhận ở đây. Bắc Trường Sơn bao gồm 6 tỉnh Bắc trung bộ, từ Thanh Hóa đến Thừa Thiên- Huế. Đây là vùng được đánh giá cao về tính đa dạng sinh học nhất cả nước (132 loài thú, 28 họ và 11 bộ).

Đã có 4 vườn quốc gia được thành lập (Bến Em, Vũ Quang, Phong Nha- Kẽ Bàng, Bạch Mã) và 3 khu bảo tồn thiên nhiên (Pù Mát, Kẻ Gỗ, Pù Huống). Vào những năm cuối của thế kỷ XX, Bắc Trường Sơn đã đóng góp thêm vào sách đỏ thế giới bằng việc phát hiện 4 loài thú mới là Sao la, Mang lớn, Mang Trường Sơn, Thỏ vằn, Cầy Giông tây nguyên. Vì thế, Hà Tĩnh, Nghệ An, Quảng Bình là 3 tỉnh được đánh giá có khu hệ động vật mang tính đa dạng và phong phú cao nhất cả dãy Trường Sơn. Kết quả nghiên cứu cho thấy, bảo tồn đa dạng sinh học Bắc Trường Sơn là điểm tựa vững chắc cho các loài hệ sinh thái nếu rừng luôn được  giữ vững. Các tổ chức quốc tế cũng như Chính phủ ta cần phải có các dự án đầu tư cho Trường Sơn để bảo tồn cho bằng được hệ sinh thái trên mái nhà chung này.

Mái nhà chung tương lai

Có lên với Trường Sơn mới biết được vai trò của dãy Trường Sơn đối với đời sống con người quan trọng đến mức nào. Bởi trước sự đe dọa của biến đổi khí hậu thì đây là dãy núi không gì thay thế được. Dãy Trường Sơn tạo ra tính ì của nền khí hậu địa phương, làm chậm các tác động tiêu cực do biến đổi khí hậu tạo ra. Thảm rừng trên Trường Sơn góp phần giảm nhẹ quá trình lũ lụt, hạn chế sự tàn phá của các cơn bão, làm chậm quá trình hạn hán; đồng thời, duy trì nguồn dược liệu tự nhiên quý giá, dự trữ quỹ gen và các loài thiên địch góp phần giảm nhẹ các dịch bệnh cây trồng, vật nuôi, kể cả sức khỏe cộng đồng do hiện tượng biến đổi khí hậu gây ra.

Hoạt động nâng liên tục của nền địa chất hiện đại trong phạm vi Trường Sơn từng bước giảm thiểu, thậm chí triệt tiêu hiểm họa nước biển dâng cao ở nhiều địa phương ven biển miền Trung. Với tổng diện tích 11 triệu ha rừng và đất tự nhiên, nếu chỉ tính 50 % diện tích có rừng (cây thân gỗ) thì mỗi năm dãy Trường Sơn bẫy giữ được 22-25 triệu tấn CO2, góp phần đáng kể giảm hiệu ứng nóng lên toàn cầu mà không cần đầu tư gì nhiều ngoài nhiệm vụ bảo vệ rừng.

Nhiều nhà khoa học quan ngại, kịch bản xấu nhất sẽ xảy ra nếu rừng Trường Sơn không được bảo vệ nghiêm ngặt, không tăng cường lực lượng, không có chế tài đặc thù cho lực lượng bảo vệ rừng nguy cơ mất rừng là hiển diện. Trong lúc đó tình trạng biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng thì cuối thế kỷ 21 có thể sẽ khiến 22 triệu người Việt Nam sống ven biển mất nơi cư trú. Hàng chục triệu dân đó sẽ đi đâu về đâu nếu rừng Trường Sơn bị xâm hại?. Việc bảo tồn đa dạng sinh học dãy Trường Sơn, đặc biệt là đảm bảo an ninh môi trường nơi đây sẽ là một chiến lược thích ứng của Việt Nam và cả hai nước anh em trên bán đảo Đông Dương là Lào và Campuchia trước thảm họa biến đổi khí hậu.

Đi trong rừng Rào Àn nguyên sinh hôm nay, chúng tôi thầm mong, cả dãy Trường Sơn hùng vỹ này sẽ được mãi nguyên xanh, mọi vạn vật đều được bình yên để bảo vệ cho sự sống của chúng ta, cho hôm nay và cho cả mai sau.

Trường Sơn đêm tháng 7/2012