Vụ xuân 2013 sắp kết thúc, theo dõi diễn biến thời tiết cho thấy đây là vụ xuân ấm, nhiệt độ trung bình tháng 1, tháng 2 xấp xỉ trung bình nhiều năm.
>> Lúa BC15 bị lép hạt, vì sao?
>> Báo cáo của Cục Trồng trọt về giống lúa BC15
Song tháng 3 nhiệt độ cao hơn trung bình nhiều năm trên 3oC, nghĩa là chỉ riêng tháng 3 tổng nhiệt độ hữu hiệu cho cây lúa tăng thêm 93 - 108oC, tương đương với 6 - 7 ngày nhiệt độ hữu hiệu (15oC). Vì vậy thời kỳ sinh trưởng sinh dưỡng của các giống sẽ ngắn lại 6 - 7 ngày so với trung bình nhiều năm làm cho lúa phân hóa đòng sớm hơn, trỗ bông sớm hơn 6 - 7 ngày.
Đầu tháng 4 (từ 1 - 6/4) nhiệt độ vẫn cao trên 25oC, ngày 7/4 gió mùa đông bắc tràn về, nhiệt độ giảm xuống dưới 24oC, sau đó các đợt lạnh bổ sung liên tiếp nên từ 7 - 15/4 nhiệt độ trung bình ngày luôn thấp hơn 24oC. Các dòng TGMS phân hóa đòng bước 5 - 6 vào giai đoạn này đều cho hạt phấn hữu dục và đậu hạt 70 - 80%. Trong khi đó, có một số giống lúa thuần phân hóa đòng bước 5 - 6 vào thời kỳ này thì xuất hiện hạt phấn bất dục nên khi trỗ không thể đậu hạt được cho dù thời tiết khi trỗ rất tốt. Các giống biểu hiện mẫn cảm như vậy được xếp vào kiểu dòng TGMS ngược, đã được nhiều tác giả nghiên cứu và đề cập trong các tài liệu chọn giống lúa lai.
Liên hệ với giống lúa BC15 thấy rằng: BC15 có TGST 135 - 140 ngày trong vụ xuân, nghĩa là từ gieo đến bắt đầu thời kỳ mẫn cảm nhiệt độ (hình thành tế bào mẹ hạt phấn và phân chia giảm nhiễm để tạo hạt phấn) là 95 ngày.
Ở vụ xuân bình thường, nếu gieo 5/1 thì ngày bắt đầu mẫn cảm nhiệt độ là 15/4, sau đó 15 ngày (30/4) lúa sẽ trỗ bông. Nhưng như đã phân tích ở trên, vụ xuân 2013 ấm làm ngắn thời gian sinh trưởng sinh dưỡng của lúa mất 6 - 7 ngày, nên BC15 bước vào thời kỳ mẫn cảm sớm hơn, vào ngày 8 - 9/4, như vậy toàn bộ thời kỳ mẫn cảm 6 ngày tiếp theo sẽ là từ 8 - 14/4 đều ảnh hưởng nhiệt độ lạnh dưới 24oC, không hình thành được hạt phấn hữu dục, khi lúa trỗ sẽ không có phấn để thụ tinh nên bị lép.
Vậy giống BC15 bị lép do tác động đồng thời của 2 yếu tố là giống và diễn biến nhiệt độ toàn vụ chứ không thể tách riêng yếu tố nào. Sự trùng hợp ngẫu nhiên của đợt lạnh từ 7 - 15/4 và thời kỳ mẫn cảm nhiệt độ của trà lúa BC15 gieo xung quanh 5/1 (đúng như lịch gieo được hướng dẫn trong qui trình) đã gây bất dục hạt phấn dẫn đến lép hạt. Nông dân gieo lệch thời vụ nêu trên lúa vẫn đậu hạt tốt. Như vậy có thể coi BC15 là dòng TGMS ngược so với các dòng TGMS đang sử dụng làm mẹ để sản xuất lúa lai hai dòng. Hiện tượng bất dục này đã từng xảy ra với giống lúa lai hai dòng TH3-4 trong vụ xuân 2009 tại một số điểm trình diễn ở Thái Nguyên, Hải Dương, Hải Phòng mà khi đó chúng tôi đã phải đến từng hộ nông dân để xin lỗi, giải thích và đền bù thiệt hại năng suất.
Vụ xuân năm sau đã bố trí 10 thời vụ gieo và phát hiện ra một số giống và dòng cho phấn như R4, R50... cũng thuộc kiểu TGMS ngược. Các giống lúa có phản ứng kiểu TGMS ngược này tuyệt đối không được gieo trồng trong vụ xuân ở các tỉnh phía Bắc Việt Nam để tránh rủi ro vì vụ xuân luôn có nhiệt độ nóng lạnh thất thường, xảy ra ở các thời điểm không giống nhau nên không có nhà dự báo khí tượng nào có thể dự đoán trước được diễn biến nhiệt độ từng ngày trong 3 tháng sau để chỉ đạo thời vụ gieo trồng chính xác.
Mọi người đều công nhận BC15 là giống lúa có năng suất cao, chất lượng tốt, thích ứng rộng... nhưng ở các tỉnh miền Bắc chỉ nên mở rộng diện tích trong vụ mùa và hè thu, vụ xuân có rất nhiều giống khác dễ tính hơn nên khuyến khích nông dân sử dụng.
Từ hiện tượng này, chúng tôi đề nghị các nhà chọn giống lúa trước khi mở rộng giống của mình ra sản xuất phải làm thí nghiệm thời vụ nghiêm túc, đặc biệt là trong vụ xuân để đưa giống mới phát triển sản xuất an toàn, không gây thiệt hại lớn cho người dân.
Trong việc xét công nhận giống mới lâu nay chưa chú ý đến kết quả đánh giá giống trong các thời vụ khác nhau trên các vùng sinh thái, vì vậy Hội đồng khoa học Bộ NN-PTNT nên bổ sung yêu cầu này để các tác giả thực hiện nghiêm túc, góp phần giảm thiểu rủi ro cho nông dân khi ứng dụng giống mới trên diện rộng.
