Tuy nhiên, nhiều nơi vẫn gặp trục trặc. Mối liên kết bốn nhà còn lỏng lẻo, nhất là liên kết giữa doanh nghiệp và nông dân.
Chủ trương xây dựng liên kết, thực hiện cánh đồng lớn là đúng đắn và rất cần thiết nhưng nhiều nơi vẫn còn bất cập trong cách làm.
Ở hầu hết các địa phương thực hiện cách đồng lớn (CĐL) đang có thực trạng là mối liên kết giữa doanh nghiệp (DN) và nông dân chỉ làm tốt khâu đầu vào, do có nhiều đơn vị tham gia. Còn khâu đầu ra, tiêu thụ lúa hàng hóa cho nông dân lại bế tắc do rất ít DN mặn mà tham gia ký hợp đồng.
Ông Phù Khí Nguyên, PGĐ Trung tâm Khuyến nông Kiên Giang cho biết, từ khi triển khai thực hiện cánh đồng lớn SX lúa theo hướng VietGAP, cho đến nay, toàn tỉnh đã thực hiện được 102 cánh đồng trong 9 vụ lúa với tổng diện tích 12.260 ha.
Cánh đồng lớn chủ yếu được thực hiện trong diện tích quy hoạch vùng lúa chuyên canh chất lượng cao 120.000 ha của tỉnh. Riêng vụ HT 2015 thực hiện được 13 cánh đồng, có 651 hộ nông dân tham gia với diện tích 1.470 ha. Dự kiến vụ ĐX 2015-2016 toàn tỉnh sẽ thực hiện 13 cánh đồng với diện tích 1.935 ha.
Thực hiện mối liên kết 4 nhà, khâu đầu vào của CĐL khá thuận lợi với rất nhiều DN tham gia. Cụ thể, thời gian qua Trung tâm Khuyến nông tỉnh (đơn vị được giao nhiệm vụ xây dựng CĐL) đã phối hợp với các đơn vị cung úng lúa giống, vật tư đầu vào như Trung tâm Giống nông lâm ngư nghiệp Kiên Giang cung ứng lúa giống; Cty TNHH Hóa nông Hợp Trí, Cty Dasco (Đồng Tháp), Cty TNHH Thanh Xuân… cung ứng sản phẩm phân bón hữu cơ vi sinh.
Trong khi đó, khâu đầu ra tiêu thụ lúa hàng hóa cho nông dân khá bế tắc, do rất ít DN tham gia. Ngay cả số ít CĐL có hợp đồng bao tiêu thì khi thu mua cũng gặp nhiều bất cập, khiến lượng lúa thu mua được rất ít.
Như Cty CP Phan Minh ký hợp đồng thu mua lúa tại CĐL HTX Kênh 7B (xã Thạnh Đông A, Tân Hiệp), do nông dân thu hoạch đồng loạt nhưng đơn vị lại không có đủ phương tiện vận chuyển nên sản lượng thu mua chỉ đạt 30% so với sản lượng toàn cánh đồng, giá cao hơn 100-200 đ/kg.
Tương tự, Cty CP BVTV An Giang (Tập đoàn Lộc Trời) ký hợp đồng thu mua lúa CĐL xã Vĩnh Phước B (Gò Quao) cũng chỉ đạt 80% sản lượng, với giá cao hơn 200-300 đ/kg.
Ông Võ Minh Chiếu, Chủ nhiệm HTX Nông nghiệp kênh 7B, cho biết: “Qua 6 vụ canh tác lúa theo hướng VietGAP trên CĐL, đồng thời thực hiện quy trình giảm phát thải khí nhà kính, nông dân rất phấn khởi, do giảm được chi phí đầu tư, hiệu quả kinh tế tăng.
Toàn HTX có 526 ha, với 420 xã viên, cùng thực hiện CĐL, mỗi vụ giảm được khoảng 1 tỷ đồng chi phí đầu tư, một năm tiết kiệm được 3 tỷ. Bức xúc lớn nhất hiện nay của bà con là khâu tiêu thụ, dù có hợp đồng nhưng nông dân vẫn phải bán cho thương lái bên ngoài, do DN thu mua không kịp. Làm theo hướng VietGAP, chất lượng gạo sạch nhưng lại phải bán như lúa thường thì quá uổng phí”.
Tại các địa phương khác, việc thực hiện CĐL cũng gặp những bất cập tương tự. Ông Huỳnh Văn Tồn, Phó trưởng phòng NN-PTNT huyện Lai Vung (Đồng Tháp) cho biết, huyện mới bắt tay thực hiện CĐL chỉ được 3 năm nay, với 4 vụ lúa, diện tích mỗi năm khoảng 600 ha. Ban đầu gặp nhiều trục trặc trong thực hiện CĐL, nông dân bẻ kèo DN và ngược lại DN bẻ kèo nông dân.
Cụ thể, ở vụ lúa ĐX năm 2013, lần đầu tiên huyện triển khai thực hiện CĐL cho hơn 2.000 hộ dân đăng ký tham gia theo kiểu làm ăn mới, nông dân cũng háo hức đăng ký tham gia. Phía huyện giao cho Phòng NN-PTNT đại diện cho người dân SX lúa đứng ra ký hợp đồng với 3 DN bao tiêu lúa gồm: Cty Lương thực Sài Gòn, Cty TNHH Việt Thành, Cty TNHH Hiệp Lợi với diện tích ký gần 500 ha.
Nhưng đến ngày thu hoạch lúa, DN làm khó nông dân, chê lúa chất lượng kém, không đạt yêu cầu, thanh toán so với cam kết… Cho nên vụ lúa ĐX năm đó có hơn 40% nông dân nản không bán lúa cho DN mà bán ra ngoài trị trường.
Theo ông Tồn, SX CĐL thường xảy ra sự bẻ kèo giữa hai bên là lúc “giờ cuối”, gần ngày thu hoạch. Cái khó lớn nhất hiện nay khi ký hợp đồng bao tiêu trong CĐL giữa DN và nông dân chưa có sự ràng buộc chặt chẽ ngay từ ban đầu.
Đa phần DN muốn ký hợp đồng với dân chủ yếu họ đưa giống, kỹ thuật, phân bón… nhưng không chốt giá trước. Có khi lúa của dân còn 7-10 ngày nữa là thu hoạch DN mới xuống đi thực tế vùng nguyên liệu, rồi họp với dân để đưa ra giá và định ngày thu hoạch.
Thường DN đưa ra thời gian thu hoạch trễ hơn 2-5 ngày nhằm để lúa thật khô trên đồng, giảm hao hụt khi phơi sấy. Chính các yếu tố đó làm cho DN và nông dân chưa tin tưởng nhau, dễ dẫn đến sự cố là bẻ kèo giữa hai bên.
Từ vụ lúa đó, huyện rút kinh nghiệm cho các vụ sau khi thực hiện CĐL bằng cách huyện đứng ra làm trọng tài xây dựng lòng tin giữ hai bên và tìm DN bao tiêu có đủ năng lực tài chính và giữ chữ tín trong thực hiện hợp đồng. Dự kiến vụ lúa ĐX 2015-2016, cả huyện có hơn 1.200 ha diện tích tham gia CĐL, với 5 DN sẵn sàng ký hợp đồng bao tiêu với nông dân.
Còn tại An Giang, mặc dù là tỉnh đầu tiên của cả nước thực hiện mô hình liên kết sản xuất suốt 5 năm qua, nhưng một số nơi giữa DN và nông dân chưa thật sự “gặp nhau” trên CĐL. Theo Sở NN-PTNT An Giang, gần nhất là vụ ĐX 2013 - 2014, không có DN nào thu mua đạt 100% sản lượng như hợp đồng đã ký kết.
CĐL được các DN và nông dân thỏa thuận ký kết trồng lúa xác nhận, theo qui trình 1 phải 5 giảm, DN tạm ứng giống, vật tư ban đầu hoặc áp dụng hình thức hỗ trợ từ 150 - 200 đồng/kg lúa và thu mua trọn vẹn sản lượng sau khi thu hoạch. Tuy hợp đồng là vậy, nhưng đến khi nông dân thu hoạch rộ là lại xảy ra trục trặc, nhất là những năm giá lúa có biến động mạnh.
