Ông Quàng Văn Thủy, Chủ tịch Hội Nông dân xã Quài Nưa (trái) cùng cán bộ dự án ASSET (phải) thăm mô hình canh tác mắc ca bền vững ở huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên. Ảnh: Quỳnh Chi.
Hết rừng...
Câu nói đầy ngậm ngùi của ông Quàng Văn Thủy, Chủ tịch Hội Nông dân xã Quài Nưa (huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên) gói gọn nỗi trăn trở của một đời gắn bó với nông nghiệp và phát triển kinh tế địa phương. Xã Quài Nưa là địa phương khó khăn, thu nhập chính của các hộ dựa vào trồng trọt và chăn nuôi.
Nhìn lại chặng đường từ những năm 1980, ông Thủy nói về thời điểm nhà nước giao đất làm nương rẫy cho các hộ gia đình, khuyến khích người dân chuyển đổi từ sản xuất tự túc sang sản xuất hàng hóa. Đây là bước ngoặt lớn giúp nông dân Điện Biên tiếp cận với các giống cây trồng mới như lúa và ngô, từng bước cải thiện đời sống kinh tế.
Tuy nhiên, cùng với việc mở rộng diện tích canh tác, các vấn đề môi trường ngày càng trở nên nghiêm trọng, nhất là sự suy giảm nguồn nước, hệ quả trực tiếp từ việc phá rừng. “Tài nguyên rừng đã mất đi gần hết. Đến giờ phút này, diện tích đất nương đã được khai thác cạn kiệt, không còn khả năng mở rộng thêm”, ông Thủy bộc bạch.
Theo chỉ đạo của địa phương về chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên cơ sở Đề án phát triển bền vững mắc ca giai đoạn 2021 - 2030, huyện Tuần Giáo hướng tới trở thành vùng trồng mắc ca chủ lực của tỉnh Điện Biên. Năm 2023, huyện Tuần Giáo trồng mới 1.700ha mắc ca, trong năm 2024 huyện có kế hoạch mở rộng diện tích trồng mắc thêm 3.300ha, nâng tổng diện tích mắc ca của tỉnh lên trên 6.000ha.
Dù sự phát triển nhanh chóng vùng trồng mắc ca là tín hiệu tích cực, cho thấy giá trị kinh tế của cây trồng này nhưng điều này cũng đặt ra yêu cầu cần các giải pháp canh tác hiệu quả trên đất dốc. Đối với xã Quài Nưa, bà con quyết tâm thoát nghèo và theo đuổi trồng mắc ca bền vững.
Đất dốc là tài nguyên
Những năm gần đây, mô hình nông lâm kết hợp đã mang lại luồng gió mới cho sản xuất nông nghiệp tại xã Quài Nưa và nhiều địa phương khác của tỉnh Điện Biên. Những mô hình này được triển khai trong khuôn khổ dự án “Chuyển đổi nông nghiệp sinh thái và hệ thống thực phẩm an toàn ở Đông Nam Á” (ASSET).
Thí nghiệm với 8 công thức đánh giá các loại cây che phủ đa dụng nhằm xác định được cây trồng xen phù hợp cho cây mắc ca. Ảnh: Thạc sỹ Đỗ Trọng Hiếu.
Theo Thạc sỹ Đỗ Trọng Hiếu - Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Nông lâm nghiệp phía Bắc (Viện KHKT Nông lâm nghiệp Miền núi phía Bắc - NOMAFSI), Tuần Giáo là huyện miền núi với phần lớn đất nông nghiệp là đất dốc. Đặc điểm địa hình như vậy khiến nông dân gặp nhiều khó khăn trong việc trồng trọt, chăn nuôi, phát triển kinh tế.
Cây mắc ca được xác định là cây trồng tiềm năng để phát triển kinh tế tại Tuần Giáo. Tuy nhiên, mắc ca là cây trồng hàng rộng, với khoảng cách cây cách cây, hàng cách hàng từ 6 - 7 mét. Ở giai đoạn kiến thiết cơ bản, khi cây mắc ca chưa khép tán, hiện tượng xói mòn, rửa trôi xảy ra rất mạnh do tỉ lệ che phủ mặt đất thấp. Tỷ lệ che phủ thấp còn dẫn tới các vấn đề về sự xâm lấn của cỏ dại và lãng phí tài nguyên đất.
Trong khi đó, việc trồng xen các loại cây thức ăn gia súc trong các vườn cây mắc ca ở giai đoạn cây mắc ca chưa khép tán rất có tiềm năng. Các cây trồng xen này ngoài việc cung cấp thức ăn bổ sung cho trâu bò còn có tác dụng che phủ, hạn chế xói mòn, bảo vệ đất.
Xuất phát từ ý tưởng đó, trong khuôn khổ dự án ASSET, NOMAFSI và CIRAD (Trung tâm Hợp tác Quốc tế về Nghiên cứu Phát triển nông nghiệp - Cộng hòa Pháp) đã triển khai các giải pháp kết hợp trồng trọt và chăn nuôi, tận dụng đặc điểm đất dốc như một tài nguyên sản xuất quan trọng.
Thí nghiệm với 8 công thức đánh giá các loại cây che phủ đa dụng như cỏ ruzi, cỏ Mulato II, xúc xắc, một số cây họ đậu cải tạo đất và cây làm thức ăn gia súc như đậu bướm, đậu stylo, đậu nho nhe, lạc dại đã được tiến hành tại xã Quài Nưa, huyện Tuần Giáo. Mục tiêu là góp phần xác định được cây trồng xen phù hợp cho cây mắc ca với khả năng cải tạo đất, kiểm soát xói mòn và cung cấp thức ăn bổ sung cho trâu bò.
Tín hiệu tốt cho sức khỏe đất
Chủ trang trại nơi triển khai thí nghiệm trồng cỏ bảo vệ, cải tạo tài nguyên đất ở huyện Tuần Giáo là bà Lò Thị Thủy. Bà Thủy quan điểm, bảo vệ sức khỏe đất bao gồm nhiều yếu tố quan trọng, từ nguồn nước, phân bón đến các giống cây trồng năng suất cao, có khả năng chống chịu biến đổi khí hậu.
Bà Thủy nhận xét, những khu vực được áp dụng mô hình thí điểm với các loại cây cải tạo đất đã cho thấy chất lượng đất được cải thiện rõ rệt. Đặc biệt, cây mắc ca trồng ở khu vực xen lẫn với xúc xắc tăng trưởng vượt trội so với các cây khác.
Cây mắc ca trồng xen với xúc xắc tăng trưởng vượt trội so với các cây khác. Ảnh: Quỳnh Chi.
Bà Thủy khẳng định: “Những ô đất mà chúng tôi trồng cây từ dự án mang về sức khỏe đất rất tốt. Đất khỏe thì cây khỏe. Tôi hi vọng các hộ gia đình khác cũng sẽ tham gia vào các mô hình như thế này”.
Tháng 6/2024, dự án ASSET đã phối hợp Viện Thổ nhưỡng Nông hóa để đánh giá sức khỏe đất tại các khu vực triển khai mô hình. Bà Đồng Thị Na - điều phối viên dự án ASSET ở tỉnh Điện Biên chia sẻ, dù chưa có kết quả chính thức nhưng qua phản hồi của bà con, sức khỏe đất đã cải thiện rất nhiều nhờ các loại cây họ đậu.
“Cây đậu stylo, đậu nho nhe hay lạc dại đều có khả năng cố định đạm giúp đất giàu dinh dưỡng hơn. Khi trồng xen với mắc ca, cây mắc ca cũng phát triển rất tốt”, bà Na cho hay.
Sự thành công bước đầu của mô hình không chỉ tạo động lực cho xã Quài Nưa mà còn truyền cảm hứng cho nhiều địa phương lân cận. Với lợi ích kinh tế và môi trường rõ rệt, mô hình nông - lâm kết hợp đang được kỳ vọng sẽ trở thành giải pháp bền vững để khai thác hiệu quả tài nguyên đất, tăng cường an ninh lương thực và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Chủ tịch Hội Nông dân xã Quài Nưa - ông Quàng Văn Thủy đánh giá, mô hình sinh thái nông nghiệp rất phù hợp với điều kiện tự nhiên của địa phương. Bà con rất ủng hộ và mong muốn được tiếp cận công nghệ của dự án.
Dự án Chuyển đổi nông nghiệp sinh thái và hệ thống thực phẩm an toàn (ASSET) được tài trợ bởi Cơ quan Phát triển Pháp (AFD), Liên minh châu Âu (EU) và Quỹ Môi trường toàn cầu Pháp (FFEM). Dự án được triển khai ở Campuchia, Lào, Myanmar và Việt Nam cùng nhóm đối tác là 23 cơ quan, tổ chức trong nước, quốc tế và 2 tổ chức thuộc Liên Hợp Quốc.
