Chuyện lạ ở những khu rừng cấm

Từ trên cao nhìn xuống, thôn Lao Chải, xã Y Tý (huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai) giống như một vườn nấm khổng lồ đội đất mọc lên giữa xung quanh là ngút ngàn màu xanh của rừng.

Già làng Ly Seo Chơ rít thêm điếu thuốc lào, phả khói đặc quánh lên hiên nhà bảo: Mỗi thôn của người Hà Nhì đều có 3 đến 4 rừng cấm bao bọc xung quanh do các vị thần cai quản.

Từ ngày xưa, tổ tiên người Hà Nhì đã có lời thề với thần Gà Ma Do là không bao giờ phạm tới rừng thiêng và bầu ra người trông coi rừng, nay gọi là kiểm lâm viên…

Mỗi cây, mỗi con đều có linh hồn

Trong các thôn, bản của người Hà Nhì ở Y Tý, Bát Xát, thì Lao Chải nghĩa là thôn già, thôn gốc, từ đó theo thời gian mới được chia tách ra thành nhiều thôn, bản khác. Trong đó, thôn Lao Chải 1 là thôn do những người Hà Nhì đầu tiên đến mảnh đất này sinh sống.

Một sớm sương mù còn giăng kín, trưởng thôn Lao Chải 1 Chu Che Xá, cũng là kiểm lâm viên của thôn đưa tôi ngược theo con dốc tiến sâu vào khu rừng rậm phía trên thôn.

Rừng âm u quá, nhìn đâu cũng chỉ thấy những cây cổ thụ bám đầy rêu xanh và dây leo chằng chịt. Tôi bước trên lớp lá mục ẩm ướt dày đến cả gang tay, thi thoảng lại dẫm phải cành cây khô mục nát phát ra âm thanh nghe rờn rợn.

Phu Che Xá ghé tai tôi bảo đây là khu rừng cúng thần bản mệnh của thôn, rộng hơn 10ha, có từ rất lâu rồi, cũng không biết rừng này đã bao nhiêu tuổi. Bình thường, chẳng ai dám vào rừng  hái một cái lá hay bẻ một cành củi khô, vì thần rừng thiêng lắm.

Chỉ có vào ngày con Rồng tháng Giêng hằng năm, khi thôn tổ chức lễ cúng thần rừng Gà Ma Do, thì mọi người mới vào rừng làm lễ cúng.

Hai thầy cúng cũng là người cai quản rừng cấm, còn gọi là kiểm lâm viên được dân làng bầu ra với điều kiện phải là đàn ông, có đủ con trai và con gái, trong 3 năm gia đình không xảy ra chuyện buồn...

Người Hà Nhì tin rằng, mỗi loài cây, loài chim, loài thú trong rừng đều có linh hồn và có vị thần cai quản. Khi vào rừng, tất cả chỉ đi chân đất hoặc dép gỗ và không được nói thứ tiếng nào khác ngoài tiếng Hà Nhì để khỏi kinh động đến thần linh.

Khi lễ vật được dâng lên, 2 thầy cúng sẽ hành lễ, tạ ơn rừng thiêng, cầu xin thần rừng Gà Ma Do che chở, phù hộ cho dân bản luôn khỏe mạnh, có cuộc sống bình yên, mưa thuận gió hòa, nhà nhà no ấm…

Già làng Ly Seo Chơ kể chuyện luật tục bảo vệ rừng của người Hà Nhì

Đại diện các gia đình cũng lần lượt khấu đầu trước bàn thờ thần rừng, thề sẽ không bao giờ vào rừng thiêng chặt cây, lấy củi, săn bắt chim, thú, làm điều bậy bạ... Ai quên lời thề, vi phạm vào hương ước của thôn, sẽ bị thần rừng trừng phạt.

Dừng chân trước khoảng trống gần những gốc cây cổ thụ xù xì to đến mấy người ôm, Phu Che Xá chỉ cho tôi xem chiếc bàn thờ bằng đá nơi diễn ra lễ cúng rừng của người Hà Nhì thôn Lao Chải 1.

Chiếc bàn thờ này được lập nên có lẽ đã hàng trăm năm, nên rêu phủ xanh rì. Phía dưới còn có một bàn thờ đá khác nhỏ hơn. Giữa khu rừng thâm u, ngước lên là dáng cổ thụ cao vút sương mù, tôi linh cảm thấy có một sức mạnh vô hình nào đó đang ngự trị ở đây.

Củi khô cũng không được lấy

Trở lại câu chuyện với già làng Ly Seo Chơ, thôn Lao Chải 1, tôi hiểu rõ hơn về luật tục giữ rừng của cộng đồng người Hà Nhì ở Y Tý.

Ban đầu, tôi luôn băn khoăn với câu hỏi: Tại sao những năm trước đây, trong khi nhiều khu rừng ở vùng cao Lào Cai bị tàn phá đến đau xót vì tập quán du canh du cư, phá rừng làm nương, khai thác gỗ để bán kiếm tiền… thì ở vùng cao Y Tý vẫn giữ được những cánh rừng nguyên sinh như vậy?

Già làng Ly Seo Chơ vê vê điếu thuốc lào trong những ngón tay mốc meo, hấp háy đôi mắt mờ đục nhìn ra cánh rừng xa: Hây dà! Còn rừng thì còn sự sống mà! Trong rừng có thần linh cai quản. Cái cây to hay nhỏ, con chim, con sóc… đều là con của thần rừng, nhờ rừng mà sống, người Hà Nhì cũng vậy, thì sao lại đi phá rừng. Ai tàn phá rừng, lấy của rừng phải trả nợ rừng, nếu không sẽ bị thần rừng trừng phạt. Rừng chết rồi, thần rừng nổi giận, không có thần linh bảo vệ, con cháu đời sau cũng không sống nổi đâu…

Hỏi già làng, tôi biết thêm, cũng như ở Lao Chải 1, ở các thôn khác của người Hà Nhì như: Lao Chải 2, Sín Chải, Chỏn Thèn, Mò Phú Chải,… ngoài rừng cúng Gà Ma Do ở đầu nguồn nước phía trên thôn, thì xung quanh đều có 3 rừng cấm khác.

Phía trái thôn là rừng thờ thần Thủ Ty (người có công lập làng), bên phải nơi cuối nguồn nước, gần ruộng là rừng thờ thần Mu Thu Do (vợ của thần Gà Ma Do, phù hộ cho mùa màng tốt tươi, con cháu đông đúc) và ngay cửa thôn là khu rừng vui chơi ca hát A Gờ La Do, còn gọi là rừng Công Viên.

Bản Hà Nhì được bao bọc xung quanh bởi những khu rừng

Năm nào cũng vậy, tháng Giêng khi hoa đào nở đỏ sườn núi, người Hà Nhì ở Y Tý tổ chức lễ cúng thần rừng Gà Ma Do và thần Thủ Ty, tháng 3 âm lịch cúng thần rừng Mu Thu Do gắn liền với lễ rào rừng để bảo vệ cây non và lễ gieo mạ Gu Xè Xè, tháng 6 âm lịch tổ chức lễ hội Khu Zà Zà ở rừng Công Viên.

Theo luật tục, đối với rừng cấm, người Hà Nhì không được tự ý vào lấy củi, kể cả chỉ nhặt củi khô.

Mỗi năm, thường là trước Tết Nguyên đán, trước khi cấy lúa và trước khi gặt lúa, được sự đồng ý của kiểm lâm viên, các thôn tổ chức lễ mở cửa rừng. Chỉ khi đó, người dân được vào khu rừng chung của thôn để lấy củi dự trữ, nhưng chỉ được nhặt củi khô, không được chặt cây tươi.

Còn bình thường, khi gia đình nào có việc như làm nhà, muốn vào rừng lấy gỗ, thì phải báo cáo và được kiểm lâm viên cùng trưởng thôn cho phép. Ai vi phạm, sẽ phải làm tạ lỗi Thần rừng với lễ vật gồm 36kg thịt lợn, 20kg gạo nếp, 20 lít lượu trắng...

Ai phát hiện ra kẻ phạm vào rừng thiêng và báo lại cho kiểm lâm viên, sẽ được thôn thưởng cho 50kg thóc thu của người vi phạm.

Rừng giúp thoát nghèo

Bây giờ, người Hà Nhì biết trồng thêm rừng để giảm nghèo. Y Tý hiện có khoảng 7.000ha rừng. Trong đó, có khoảng 3.000ha rừng phòng hộ, rừng SX và 4.000ha rừng nguyên sinh. Rừng già Y Tý bạt ngàn cây sơn tra (còn gọi là cây táo mèo) mọc tự nhiên, có cây một người ôm không hết.

Tháng 8 mùa sơn tra chín thơm ngát rừng, lũ trẻ chăn trâu hay hái về ăn, quả chín có vị chua chua chát chát, ngòn ngọt, ăn chán thì lại vứt đi. Mấy năm qua, quả sơn tra được thu mua để làm thuốc, mở ra triển vọng phát triển kinh tế cho người dân.

Năm nay, đồng bào các dân tộc Y Tý vào rừng thu hái được hơn 30 tấn quả sơn tra. Năm 2012, bà con đã trồng mới 20 ha sơn tra. Năm nay, nhân dân lại tiếp tục đăng ký trồng thêm 50ha nữa ở thôn Sín Chải, Trung Chải.

Năm 2013, người dân Y Tý thu hái được hơn 30 tấn quả Sơn Tra

Đặc biệt, tận dụng tán rừng già, người Hà Nhì, người Dao, người Mông ở Y Tý trồng cây thảo quả, mỗi năm thu về hàng chục tỷ đồng. Nhiều gia đình không chỉ thoát nghèo, mà còn trở thành triệu phú.

Mùa thu hoạch thảo quả, vào nhà ông Phu Lò Dế (thôn Sín Chải 2), Ly Se Mờ (thôn Mò Phú Chải), Phu Mờ Truy (thôn Lao Chải 1)… thấy thảo quả chất đầy nhà. Thôn Lao Chải 1 có 53 hộ người Hà Nhì, mấy năm qua, mỗi năm đều có 5 - 6 hộ thoát nghèo. Hiện nay, cả thôn chỉ còn trên chục hộ nghèo.