Giải pháp nào tạo động lực cho 10 năm tới

Ông Tăng Minh Lộc, Phó Chủ tịch Hội khoa học phát triển Nông thôn Việt Nam, nguyên Cục trưởng, CVP điều phối Nông thôn mới TW.

Nhận thức thực chất để làm NTM thực chất

Trả lời câu hỏi nếu nói thật cô đọng thì thành tựu nào là quan trọng nhất trong 10 năm xây dựng NTM, ông Lộc bảo, một thập kỷ xây dựng đến nay cả nước đã có 4.500 xã (trên 50%) đạt chuẩn NTM, về đích trước kế hoạch 1 năm. Tôi cho rằng, kết quả ấy soi vào 19 tiêu chí đặt ra thì đã toát lên tất cả.Nhận thức thực chất để làm NTM thực chất

Thế còn những cái được lớn nhất là gì thưa ông?

Chương trình xây dựng NTM đã tạo ra một cuộc cách mạng mới ở nông thôn. Hạ tầng nông thôn đã tiến bộ nhanh gấp 2-3 lần so với 10 năm trước. Người đi xa lâu ngày mới về quê chắc đều ngỡ ngàng.

Trước hết do chủ trương, cách tiếp cận để giải quyết các vấn đề “tam nông” của Trung ương là đúng đắn. Ngân sách nhà nước cũng đã hỗ trợ cho nông thôn gấp hơn 2 lần so với 10 năm trước, thể hiện sự quan tâm của Đảng tới nông dân.

Cũng có thể nói đó là sự "đền ơn đáp nghĩa" cho nông dân, những người đã hy sinh nhiều cho cách mạng nhưng còn chịu không ít thiệt thòi. Và điều đó là hợp lòng dân, góp phần quyết định cho phát huy nội lực từ dân.... nên đã tạo được nguồn lực to lớn cho xây dựng NTM.

Mười năm qua công cuộc xây dựng NTM cũng đã tác động làm thay đổi nhận thức và nâng cao năng lực của cán bộ các cấp chủ đạo Nông nghiệp - Nông thôn.

Nhiều cán bộ đã nhận thấy thực chất của xây dựng NTM là công nghiệp hóa- HĐH nông nghiệp, nông thôn, do đó đã có thay đổi về quan điểm đầu tư, quan tâm hơn đến nông nghiệp - nông thôn.

Có những làng quê nông thôn giờ khang trang như phố thị

NTM đã thúc đẩy cán bộ các thôn, xã gắn bó, sát với thực tế hơn, nâng cao trách nhiệm và khả năng chỉ đạo. Nhiều Chủ tịch, Bí thư xã ở miền núi giờ đã biết lập dự án, quản lý dự án trên địa bàn mình. Việc thực hiện dân chủ ở cơ sở cũng có chiều sâu hơn...

Tôi nghĩ những thay đổi đó là quan trọng nhất. Nó tạo nền móng bền vững cho phát triển lâu dài vì suy cho cùng, nguồn gốc và chất lượng của mọi đổi mới đều phụ thuộc vào con người mà trước hết là đội ngũ cán bộ.

Thưa ông, những con số về kết quả 10 năm xây dựng NTM là rất đáng mừng. Tuy nhiên cũng không ít ý kiến cho rằng chất lượng công nhận đạt chuẩn NTM có xu hướng giảm sút. Ông đánh giá thế nào?

Về tổng thể thì rất mừng nhưng về chất lượng đạt chuẩn NTM thì tôi cũng còn băn khoăn. Tôi đi nhiều nơi đã thấy không ít xã được công nhận đạt chuẩn NTM mà rác thải khắp nơi, sản xuất và thu nhập của người dân không có gì nổi trội.

Huyện đạt "chuẩn" mà nhiều làng, xã trong huyện chỉ đến đầu làng đã ngửi mùi hôi thối do cống rãnh ứ  phân rác. Nhiều xã còn xảy ra tệ nạn lấn chiếm đất đai, xây dựng trái phép trên đất canh tác. Cờ bạc thì xảy ra như cơm bữa... Người có trách nhiệm ở huyện cũng thú thật: "Nếu xét đúng ra thì huyện em chưa đạt".

Đó là khí thế giảm đi so với 5 năm đầu. Nhiều cán bộ có trách nhiệm ở cấp tỉnh, cấp huyện đã có cùng nhận xét như vậy. Mà thường đã giảm rồi thì khôi phục lại là không dễ.

Theo ông, đang có những điểm nghẽn nào trong xây dựng NTM?

Có lẽ thời gian qua chúng ta đã quá dễ dãi trong xét công nhận đạt chuẩn NTM.

Cơ quan chủ quản các cấp đã thiếu kiểm tra, thường là phó mặc cho bộ phận chuyên môn. Một số người đi thẩm định được phản ánh là "cưỡi ngựa xem hoa" chứ không khách quan sâu sát. Một số nơi đã thấy dấu hiệu tiêu cực, có biểu hiện "chạy" danh hiệu "chuẩn NTM".

Môi trường nông thôn đang là vấn đề bức xúc trong dân. Trước hết là rác thải nước thải sinh hoạt và nước tưới cho nông nghiệp. Đó đang là nguồn phát sinh bệnh tật lớn ở nông thôn và nếu không có nguồn nước tưới sạch cho nông nghiệp thì không thể có nông phẩm sạch được.

Chúng ta chưa có chính sách xử lý môi trường nông thôn, nông dân đang "tự bơi" nên không đủ sức giải quyết vấn nạn này. Mặt khác, cảnh quan ở nông thôn cũng đang xấu đi vì bê tông hóa và xây dựng tùy tiện. Chúng ta đang thiếu các quy định quản lý xây dựng nhà ở nông thôn. Ai có đất cứ tự ý xây cất, không có ai quản lý, không có ai hướng dẫn. Càng giàu, càng xây cất nhiều thì nông thôn càng mất đi không gian sinh thái và nhếch nhác.

Đời sống văn hóa - tinh thần ở nông thôn đang còn nhiều vấn đề "cộm" và rất chậm được cải thiện. Khi xây dựng NTM, chúng ta có mục tiêu là tạo ra cuộc sống tinh thần cao, nhanh cho nông thôn để lôi cuốn thanh niên nông thôn ở lại, không phải kéo ra đô thị, không chỉ gây áp lực cho đô thị mà nếu thiếu lao động khỏe trẻ thì nông thôn cũng sẽ tiêu điều.

Vì lẽ đó, chúng ta chọn trước việc xây dựng nhà văn hóa, khu thể thao thôn (bản, ấp) và xã để thúc đẩy các hoạt động văn nghệ, thể thao cộng đồng.... Việc này đã làm tương đối tốt. Nhưng sau đó phần nhiều các công trình đều rơi vào tình trạng "sân mọc cỏ, ngõ mọc rêu".

Nguyên nhân đã  được chỉ ra từ sớm là do không có người quản lý, hướng dẫn. Không có kinh phí nuôi dưỡng... Tuy nhiên đến nay chúng ta chưa tạo được chuyển biến tích cực về vấn đề này.

Ở nông thôn, các hủ tục trong cưới, tang, lễ hội rất nặng nề, lãng phí... gây khó khăn hơn cho các hộ nghèo. Đã có một số ít địa phương khởi xướng "lành mạnh hóa việc cưới, việc tang" nhưng lẻ tẻ nên lại bị nhấn chìm trong hủ tục chung.

Chúng ta chưa có cuộc vận động xã hội sâu sắc trong cả nước, chưa đưa ra các hình mẫu văn minh, thiết thực phù hợp với các vùng văn hóa và cho các dân tộc. Chưa vận động cán bộ, đảng viên gương mẫu đi đầu nên chưa có các mô hình thành công.

Về an ninh nông thôn thì nạn cờ bạc, rượu chè, lừa đảo vẫn đang hoành hành, đang là nỗi lo của các gia đình.

Việc dẹp các vấn nạn này không chỉ là công việc của ngành công an mà là của cả xã hội. Chúng ta cũng chưa có giải pháp sâu rộng để giải quyết rốt ráo vấn đề này nên kết quả nhiều khi cũng giống như "ném đá xuống ao bèo".
 

Động lực 10 năm tới là…

Phải chăng chúng ta đang thiếu động lực cho xây dựng NTM ở những xã đã đạt chuẩn, thưa ông?

Đúng vậy. Hiện tại những nơi đã đạt chuẩn thì nhà nước không còn hỗ trợ như trước nữa. Trong khi đó ta chưa có quy định và hướng dẫn về lập, sử dụng quỹ xây dựng NTM nên khi nhà văn hóa hỏng, đường vỡ, cống hư hay để duy trì hoạt động thể thao, văn nghệ, an ninh thì không biết nhìn vào đâu.

Mặt khác, chúng ta đang có quy định quá nhiều tiêu chí (tiêu chí xã đạt chuẩn NTM, tiêu chí xã NTM nâng cao, tiêu chí xã NTM kiểu mẫu). Cán bộ và người dân phản ánh rằng họ đang bị "loạn tiêu chí" nên có phần "nản".

Hay, cách tiếp cận, cách làm NTM ở miền núi phía Bắc, Tây Nguyên đang chưa phù hợp nên dù đã có ưu tiên ngân sách cho các vùng này nhưng tốc độ, chất lượng xây dựng NTM ở các nơi đó vẫn rất thấp, gây lãng phí không nhỏ.

Những "điểm nghẽn" chủ yếu đó đang là trở lực cho xây dựng NTM hiện nay và nếu không tháo gỡ thì sẽ tiếp tục ảnh hưởng xấu đến cả giai đoạn sau.

Vậy đâu là giải pháp để tạo động lực mạnh mẽ hơn cho NTM 10 năm tới thưa ông?

Tôi có mong muốn tới đây BCĐ TW sẽ xác định rõ những điểm nghẽn lớn. Tập trung nguồn lực và sự chỉ đạo mạnh mẽ để giải quyết, tạo bứt phá làm chuyển biến rõ nét ở những điểm nghẽn này.

Trước hết, nên tập trung giải quyết vấn đề rác thải, nước thải sinh hoạt nông thôn. Có chính sách để thu hút doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này. Phát động phong trào cải tạo làm sạch đẹp vườn, ao, chuồng ngay từ mỗi hộ và các công trình công cộng từ mỗi thôn, bản, ấp để tạo môi trường sống sạch, đẹp cho nông thôn.

Tập trung xử lý các nguồn ô nhiễm để tạo nguồn nước tưới tương đối hợp vệ sinh cho nông nghiệp.

Cần đề xuất Quốc hội ban hành Luật xây dựng nông thôn hoặc Nghị định Chính phủ về quản lý xây dựng nhà ở dân cư và các công trình công cộng ở nông thôn nhằm lập lại trật tự này thì nông thôn mới đẹp và phát triển bền vững được.

Hai là, khơi dậy phong trào thể thao, văn nghệ ở mỗi cộng đồng dân cư. Bổ sung vào tiêu chí văn hóa các chỉ tiêu: Tỷ lệ người thường xuyên tập thể dục, thể thao, tỷ lệ người thường xuyên hoạt động văn nghệ... để nâng chất tiêu chí này.

Tạo cuộc vận động mạnh mẽ về đẩy lùi tệ nạn cờ bạc, rượu chè, đẩy lùi hủ tục cưới, tang, lễ hội...

Nếu 10 năm tới chúng ta làm chuyển biến mạnh mẽ vấn đề môi trường, văn hóa, an ninh như trên thì dù chưa giàu nông thôn ta đã đẹp đẽ, bình an và hấp dẫn lắm rồi.

Hoạt động kinh doanh tại một chợ đầu mối đạt tiêu chuẩn chợ NTM.

Ba là, để tạo động lực mới cho xây dựng NTM giai đoạn tới ở các xã đã đạt chuẩn thì cần rà soát, điều chỉnh lại bộ tiêu chí quốc gia theo nguyên tắc đã là tiêu chí quốc gia thì phải do TW ban hành thống nhất (có thể chi tiết đến các vùng đặc thù) không để địa phương tự quy định (sẽ khó đánh giá so sánh và sẽ có kẽ hở cho việc chạy theo thành tích).

Mặt khác, bộ tiêu chí quốc gia đã bao trùm hầu khắp các vấn đề: Kinh tế - Xã hội - Văn hóa - An ninh ở nông thôn rồi, không lẽ khi ta xây dựng NTM cao hơn mức chuẩn lại bỏ bớt đi một số tiêu chí như hiện nay.

Cũng không nên để nhiều loại tiêu chí "rắc rối" như hiện nay mà nên tiếp cận theo cách: Nếu coi đạt chuẩn là các tiêu chí ở mức 1 thì nếu muốn đạt "NTM kiểu mẫu", các tiêu chí phải đạt mức gấp 1,5-2 lần... so với chuẩn. Như thế rất đơn giản và dễ hiểu, dễ tính toán cho cán bộ và nhân dân.

Đồng thời, sớm có quy định lập và sử dụng "quỹ xây dựng NTM" ở các cấp. Nó giúp cho các địa phương, nhất là các thôn, bản, ấp huy động được nguồn nội lực tại chỗ, chủ động cho cải tạo, nâng cấp, duy tu bảo dưỡng hạ tầng công cộng, hỗ trợ cho hoạt động thể thao, văn nghệ, an ninh ngay tại mỗi cộng động dân cư.

Cần thay đổi cách làm và có cơ chế, chính sách riêng cho xây dựng NTM khu vực miền núi phía Bắc và Tây Nguyên. Cách làm ở các vùng này phải lấy thôn bản làm trung tâm. Phải đầu tư có trọng tâm, trọng điểm chứ không phải dàn trải.

Trước hết phải tập trung cho phát triển giao thông, đảm bảo kết nối từ bản đến huyện lộ, tỉnh lộ. Tiếp đó phải phát triển điện, thông tin liên lạc rồi mới lần lượt đến các hạ tầng khác... Nhằm trước hết tạo điều kiện cho phát triển sản xuất hàng hóa, kéo doanh nghiệp đến đầu tư... Từ đó mới tạo ra nội lực cho xây dựng NTM tại chỗ.

Xin cám ơn ông!