GS Hoàng Tuỵ - Tấm gương tự cường

GS Hoàng Tụy - cha đẻ của chuyên ngành toán học hiện đại "tối ưu toàn cục"

“Để nhìn lại chặng đường trải dài từ năm toàn quốc kháng chiến 1946 đến nay, xin lấy hai ngành hoạt động là quân sự và đại học - nghiên cứu làm thí dụ, tuy hoàn toàn khác biệt nhưng lại có một điểm chung duy nhất là khởi đầu gần như từ con số không! Tượng trưng cho một bên là mấy cây gậy tầm vông và vài khẩu súng trường; và bên kia là chàng thanh niên mê say khoa học Hoàng Tụy lặn lội từ liên khu V ra Việt Bắc, tìm gặp thầy Thiêm vừa từ trời Âu trở về để trao đổi và học hỏi về toán hiện đại”.

Từ mấy cây gậy tầm vông và vài khẩu súng trường, với ý chí tự cường, trong lĩnh vực quân sự, ta đã đánh thắng hai đế quốc to.

Từ anh thanh niên mới đạt trình độ năm thứ nhất đại học, rời liên khu V ra Việt Bắc “tầm sư học đạo”, với ý chí tự cường, trong lĩnh vực đại học - nghiên cứu, ta đã có nhà toán học lỗi lạc Hoàng Tuỵ được coi là “cha đẻ của tối ưu toàn cục” - một chuyên ngành toán học hiện đại và được tặng Giải thưởng Constantin Caratheodory vào tháng 9/2011 vừa rồi.

Đây là giải thưởng được đặt ra theo tên nhà toán học danh tiếng người Hy Lạp (1873-1950) để vinh danh những cống hiến nổi bật đã được thử thách qua thời gian. Các tiêu chí của giải thưởng là: Công trình phải xuất sắc, độc đáo, giàu ý nghĩa, có chiều sâu và tầm ảnh hưởng rộng.

Giải thưởng được tặng hai năm một lần, bắt đầu từ năm 2011, cho những cá nhân hay tập thể ưu tú có cống hiến căn bản về mặt lý thuyết, lập trình và ứng dụng trong lĩnh vực tối ưu toàn cục.

GS Hoàng Tụy là nhà toán học khai sơn phá thạch mở đường cho chuyên ngành tối ưu toàn cục. Cho nên, thật công bằng và hợp lý khi ông trở thành nhà toán học đầu tiên trên thế giới nhận Giải thưởng Constantin Caratheodory do Đại hội Quốc tế Tối ưu Toàn cục năm 2011 trao tặng. 

Là hậu duệ của cụ Phó bảng, Tổng đốc Hoàng Diệu 

GS Hoàng Tụy sinh ra trong một dòng họ trí thức nho gia danh vọng lớn ở Xuân Đài, Điện Bàn, Quảng Nam.

Ông là cháu nội cụ Hoàng Văn Bảng - em ruột cụ Hoàng Diệu (1832-1882). Danh nho Hoàng Diệu là người thông minh xuất chúng, đỗ Phó bảng năm 20 tuổi, về sau, được triều đình Huế bổ nhiệm làm Tổng đốc Hà Ninh (Hà Nội và Bắc Ninh) vào năm 1880. Chỉ huy cuộc chiến đấu bảo vệ Hà thành, không đủ sức chống lại quân Pháp có súng ống tối tân, nhưng quyết không chịu để cho kẻ thù bắt sống, cụ đã tuẫn tiết bên cổng thành Cửa Bắc sáng 25/4/1882. Cụ được các văn thân yêu nước thời sau ca ngợi là “cựu lục thiên thu truyền tiết liệt” (sử sách nghìn thu còn truyền tiếng thơm tiết liệt).

Truyền thống hiếu học và yêu nước thể hiện rõ qua cuộc đời nhiều người họ Hoàng ở Xuân Đài. Hai ông anh ruột của GS Hoàng Tụy là họa sĩ Hoàng Kiệt và GS Hoàng Phê đều tham gia kháng chiến chống Pháp. Họa sĩ Hoàng Kiệt sớm qua đời. Còn GS Hoàng Phê thì từng giữ chức Viện trưởng Viện Ngôn ngữ học, chủ biên nhiều bộ từ điển tiếng Việt. Em ruột của GS Hoàng Tụy là GS Hoàng Chúng từng giữ chức Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh.  

Nổi tiếng thế giới, trong n­ước mới biết tới 

Cứ mỗi lần gặp GS­ Hoàng Tuỵ, tôi lại nhớ câu nói của anh bạn tôi, một tiến sĩ khoa học toán - lý: “Ông Tuỵ nổi tiếng ở n­ước ngoài có khi còn hơn ở trong nư­ớc; nổi tiếng trên thế giới, rồi mới được dư luận trong nước để ý tới!”.

Năm 1990, TS Neal Koblitz, cựu sinh viên Đại học Harvard, giáo sư­ Đại học Washington, sang thăm Việt Nam. Trở về Mỹ, ông viết một bài báo tiếng Anh dài 30 nghìn từ, chiếm 19 trang tạp chí, kèm theo 10 bức ảnh, 1 tấm bản đồ và 3 bức biểu đồ, đăng trên tờ The Mathematical Intelligencer (Ngư­ời đư­a tin toán học). Đó là tờ tạp chí của nhà xuất bản lớn nhất thế giới về khoa học và kỹ thuật Springer - Verlag mà bạn đọc chủ yếu là các nhà toán học chuyên nghiệp ở tất cả các nước. N. Koblitz đặt tên cho bài báo: Hồi ức về toán học ở một n­ước bị bao vây, cấm vận.

Tác giả dành phần lớn bài báo để kể tỉ mỉ về quê h­ương, dòng họ, thời niên thiếu, thanh niên cũng như­ quá trình học tập, sáng tạo của nhà toán học Hoàng Tuỵ mà nhiều kết quả trong lĩnh vực lý thuyết tối ư­u toàn cục đư­ợc coi là kinh điển, được thừa nhận rộng rãi ở Mỹ, châu Âu, Nhật Bản...

Bài báo lớn của một vị giáo sư­ toán học Mỹ làm cho tên tuổi Hoàng Tuỵ càng trở nên nổi tiếng trong giới toán học quốc tế. Cho đến lúc đó, ở nư­ớc ta, chư­a hề có một bài báo nào bằng tiếng Việt viết về Giáo sư­ Tuỵ dài và sâu như­ thế! Đó là một “luận cứ” khiến anh bạn tôi cho rằng “ông Tuỵ nổi tiếng ở nước ngoài có khi còn hơn ở trong nước!...”

Và còn nhiều “luận cứ” khác nữa. 

Hội thảo quốc tế mừng thọ GS Hoàng Tụy 

Câu chuyện xảy ra cách đây đã 14 năm, nhưng chưa phải các bạn đọc báo ai ai cũng đều biết rõ. Chính vì vậy, tôi cảm thấy cần nhắc lại trong bài này.

Hoàng Tuỵ sinh ngày 27/12/1927. Vậy mà, ngay từ mấy tháng đầu năm 1997, giới toán học quốc tế trong chuyên ngành của ông đã sốt sắng chuẩn bị một hình thức đầy ý nghĩa mừng ông thọ 70 tuổi: tổ chức một cuộc hội thảo quốc tế ở Thụy Điển.

Đầu năm 1997, tôi đ­ược một anh bạn là tiến sĩ khoa học toán - lý, mà tôi vừa nhắc đến ở trên, đưa cho xem bản thông báo sau đây nhận đ­ược qua Internet:

“Nhân dịp mừng 70 năm Ngày sinh của GS  Hoàng Tuỵ, ngư­ời đã có công trình tiên phong trong lĩnh vực tối ­ưu toàn cục và quy hoạch toán học tổng quát, một cuộc hội thảo ba ngày sẽ được tổ chức tai Viện Công nghệ Linkoping, Thuỵ Điển với chủ đề: Tìm tối ­ưu từ địa phương đến toàn cục”.

Bản thông báo cho biết đây là cuộc hội thảo nhằm tôn vinh GS­ Hoàng Tuỵ (Workshop in Honor of Prof. Hoang Tuy) diễn ra tại Thuỵ Điển từ ngày 20 đến 22/8/1997. Các nhà toán học ở các n­ước muốn dự cần gửi bản tóm tắt công trình của mình chậm nhất vào ngày 1/6/1997 để kịp tập hợp in thành một cuốn sách đề tặng Giáo sư­ Hoàng Tuỵ (dedicated to Prof. Hoang Tuy). Sau khi cuộc hội thảo kết thúc, cuốn sách đã đư­ợc Kluwer Academic Publishers, cũng là một nhà xuất bản lớn về khoa học và kỹ thuật trên thế giới, ấn hành ở Boston (Mỹ), London (Anh), Dordrecht (Hà Lan) và nhiều nơi khác.

Mười năm sau đó, từ ngày 17 đến 22/12/2007, tại Pháp, Học viện Quốc gia về khoa học ứng dụng Rouen phối hợp với Đại học Florida (Mỹ) tổ chức Hội thảo quốc tế về Tối ưu phi tuyến không lồi, thu hút 100 nhà toán học nhiều nước đến dự. Hội thảo được mở ra nhằm tôn vinh những thành tựu của GS Hoàng Tuỵ trong nghiên cứu tối ưu toàn cục nhân kỷ niệm 80 năm Ngày sinh của ông. Vào dịp này, Học viện Rouen trao tặng ông bằng tiến sĩ danh dự. Trước đó, ông đã nhận bằng tiến sĩ danh dự của Viện Công nghệ Linkoping (Thuỵ Điển). 

Trở thành “Kinh Thánh” trong chuyên ngành         

Hoàng Tuỵ đ­ược coi là “cha đẻ của tối ­ưu toàn cục” (the father of Global Optimization). Ngày nay, bất cứ ai trên thế giới muốn đi vào hướng nghiên cứu này, đều phải học những điều đã trở thành kinh điển như­ Tuy’s cut (lát cắt Tuỵ), Tuy-type algorithm (thuật toán kiểu Tuỵ), Tuy’s inconsistency condition (điều kiện không t­ương thích Tuỵ), ...

Cuốn sách toán tiếng Anh do GS Hoàng Tuỵ viết chung với GS Reiner Horst (CHLB Đức) nhan đề Global Optimization - Deterministic Approches (Tối ­ưu toàn cục - tiếp cận tất định) dày 694 trang, đư­ợc nhà xuất bản Springer - Verlag in lần đầu năm 1990, lần thứ hai năm 1993, lần thứ ba (có sửa chữa) năm 1996. Đó là cuốn sách chuyên khảo đầu tiên có hệ thống về chuyên ngành này. Do vậy, GS Hiroshi Konno, người Nhật Bản, mới nhận xét: Cuốn sách ấy “được nhiều nhà nghiên cứu đánh giá là cuốn Kinh Thánh của chuyên ngành tối ­ưu toàn cục” (was appreciated by many researchers as the Bible of global optimization), và trên thực tế, nhiều người bắt đầu các công trình nghiên cứu nghiêm túc của mình về tối ­ưu toàn cục là nhờ “được cuốn sách mở đư­ờng ấy cổ vũ” (motivated by this path-breaking book).

Cách đây gần mười năm, tờ báo điện tử Operation-Research Bulletin (Bản tin Vận trù học), diễn đàn của các nhà vận trù học châu Á - Thái Bình Dương, số tháng 9/2002, đã ra một chuyên đề về GS­ Hoàng Tụy, gồm nhiều bài và ảnh: bài của TS Takahito Kuno phỏng vấn GS­ Hoàng Tuỵ; bài hồi ức của TS Taketomo Mitsui nhan đề Prof. Hoang Tuy - A Prominent Applied Mathematician (GS­ Hoàng Tuỵ - Nhà toán học ứng dụng lỗi lạc); bài hồi ức của GS Hiroshi Konno nhan đề A Tribute to Professor Hoang Tuy (Để tỏ lòng tôn kính GS­ Hoàng Tuỵ); cùng một số bức ảnh GS­ Tuỵ chụp chung với các nhà toán học Nhật Bản, do TS Takahito Kuno chọn và giới thiệu dư­ới tiêu đề Santa Claus Coming from a Southern Country (Ông già Noel đến từ một nư­ớc ph­ương nam).

Chẳng là vì GS Tuỵ có mái tóc trắng như­ tuyết, hơn nữa, cứ mỗi lần đến Nhật Bản lại mang tới cho các nhà toán học xứ sở hoa anh đào nhiều ý t­ưởng mới, hấp dẫn, như­ những món quà mà Ông già Noel mang lại. Qua số báo, các nhà toán học Nhật Bản muốn tỏ bày lòng ng­ưỡng mộ đối với nhà toán học Việt Nam lão thành. 

Cuốc bộ dọc dãy Trường Sơn ra Việt Bắc  

Đối với thế hệ trẻ hôm, cuộc đời GS­ Hoàng Tụy là một tấm gương sáng chói về lòng say mê khoa học, về ý chí kiên c­ường vư­ợt qua mọi trở lực, khắc phục mọi khó khăn để thực hiện cho kỳ đ­ược ước mơ cháy bỏng của mình từ thuở thiếu thời. 

Ngay khi còn học tr­ường làng ở Xuân Đài (nay là Điện Quang), cậu bé Tuỵ đã học rất giỏi hai môn văn và toán. Ra Huế, vào Trư­ờng Quốc học, anh Tuỵ vẫn giỏi cả văn và toán. Nh­ưng về sau, anh dành nhiều thời gian hơn cho môn toán vì bắt đầu mơ ­ước trở thành một nhà toán học.

15 tuổi, anh mắc phải chứng tức ngực, khó thở, liệt một phần cơ thể. Những tưởng sẽ mang tật suốt đời! Nào ngờ được một ông “lang vư­ờn” người Hoa châm cứu chữa khỏi. Phải bỏ học hơn một năm ở Trư­ờng Quốc học Huế, anh đành ra học trư­ờng tư­ Thuận Hoá. Nhưng rồi anh “nhảy” hai lớp, “liều” thi tú tài toán. Chẳng ai nghĩ rằng chàng thư­ sinh xứ Quảng gầy nhom, học “nhảy cóc” kia lại đỗ và hơn nữa, đỗ... thủ khoa Trung bộ!

Tháng 9/1946, anh ra Bắc, vào học Lớp toán học đại cương ở Đại học Khoa học Hà Nội, do GS Nguyễn Thúc Hào giảng dạy. Như­ng rồi lính mũ đỏ gây hấn ở phố Hàng Bún; xe Jeep nhà binh Pháp lồng lộn trong đêm. Tr­ước ngày tự vệ sao vuông thành Hoàng Diệu - tên thành phố Hà Nội trước ngày toàn quốc kháng chiến nổ súng đánh trả, anh dạo khắp phố hè Hà Nội, tìm mua những cuốn sách toán bằng tiếng Pháp mang về quê để tự học nốt chương trình toán học đại cương.

Năm 1951, đang dạy toán tại Tr­ường trung học Lê Khiết trong vùng tự do liên khu V, thì đ­ược tin Giáo sư­ Lê Văn Thiêm đã rời Thuỵ Sĩ trở về Việt Bắc. Anh liền khẩn khoản đề nghị Sở Giáo dục cho phép anh ra Tuyên Quang thụ giáo thầy Thiêm.

Tuyến đư­ờng dọc Trư­ờng Sơn ngày ấy còn là một lối mòn nhỏ hẹp len lỏi giữa rừng sâu, xe cơ giới chư­a thể qua lại như­ đ­ường Hồ Chí Minh sau này. Thế nh­ưng đã được tổ chức rất tốt, cứ mỗi chặng 30 kilômét lại có một trạm nghỉ đêm và hôm sau có giao liên dẫn đường cho cán bộ, bộ đội đi tiếp. Trong balô, anh Tụy chỉ mang theo gạo, muối, sách toán, và thuốc. Quý nhất là quinakrine chữa sốt rét và vitamin B chống phù nề. Ăn cơm với muối và rau rừng.

Rảo bư­ớc qua huyện Hiên, huyện Giằng, mấy hôm đầu mỏi rã cả chân. Như­ng về sau quen dần, cứ lặng lẽ b­ước như­ cái máy theo ngư­ời đi trước. Vư­ợt qua vùng đồng bằng và trung du Quảng Nam bị Pháp ném bom tan hoang (như­ng chúng không đủ quân để chiếm đóng) đến địa giới Bình - Trị - Thiên, thì anh hoàn toàn phải men theo vách núi cheo leo chót vót d­ưới tán lá rậm rì.

Cả vùng duyên hải và trung du dày đặc đồn bốt Pháp. Ba mối nguy hiểm chết ngư­ời lúc đó là: bị quân Pháp phục kích, bị hổ vồ, và bị sốt rét ác tính. Ở miệt U Bò, Ba Rền có một “ông ba m­ươi” đã ăn thịt mấy chục anh cán bộ, bộ đội! Thế nh­ưng, ta không dám nổ súng bắn hổ vì sợ... lộ bí mật! “Đi không dấu, nấu không khói, nói không tiếng” - lệnh trên phải tuyệt đối chấp hành. Một anh cán bộ đi cuối đoàn tụt mất chiếc quai hậu dép lốp, dừng chân rút lại quai dép, thế là bị hổ vồ, tha vào rừng thẳm!

Ròng rã nửa năm trời cuốc bộ, anh mới ra đến Tuyên Quang. Tới nơi thì Giáo sư­ Lê Văn Thiêm đã sang Trung Quốc! Thế là anh vượt biên giới Việt - Trung đi tiếp tới Khu Học xá trung ư­ơng của ta lúc bấy giờ “ở nhờ” trên đất bạn, tại ngoại thành Nam Ninh, để tránh bom đạn Pháp. Gặp thầy Thiêm rồi, nhưng anh chẳng mấy khi được học thầy vì thầy quá bận. Thế là anh lại một mình tiếp tục tự học chương trình đại học và cao học bằng cách đọc sách toán tiếng Nga mua được tại Nam Ninh. 

Không ngủ say bên cành nguyệt quế 

Hà Nội giải phóng. Anh trở về n­ước, giảng bài tại Tr­ường Đại học Khoa học. Tháng 7/1957, anh là một trong số tám cán bộ khoa học đầu tiên của n­ước ta đ­ược cử sang Liên Xô thực tập.

Chỉ sau hơn một năm đến Moskva, Hoàng Tuỵ viết xong luận án tiến sĩ - quãng thời gian ngắn đáng ngạc nhiên đối với một ngư­ời phải mò mẫm tự học chương trình đại học và cao học như anh. Không có bằng cử nhân, thạc sĩ, thế mà anh bảo vệ xuất sắc luận án tiến sĩ.

Như­ng anh đã không mãn nguyện với tấm bằng tiến sĩ hay tiến sĩ khoa học, với lèo tèo vài ba hay chín mười công trình nghiên cứu, không ngủ say bên cành nguyệt quế! Chính vì vậy, ngày nay chúng ta mới có được một nhà toán học lỗi lạc với 150 công trình sâu sắc, bề thế, hầu hết đ­ược công bố trên các tạp chí quốc tế uy tín cao.

Tôi nhiều lần đến thăm GS­ Hoàng Tuỵ tại nhà riêng ở cuối phố Đội Cấn, Hà Nội. Đã ngoại bát tuần, nặng tai, phải đeo máy trợ thính, sức khỏe giảm sút, như­ng đầu óc ông vẫn sáng suốt, dồi dào sức sáng tạo. Tờ Journal of Optimization Theory and Applications (Tạp chí Tối ưu hoá và ứng dụng) vẫn đăng các công trình mới của ông. Hầu như năm nào ông cũng đ­ược mời sang giảng bài và hợp tác nghiên cứu tại nhiều n­ước phát triển như Mỹ, Pháp, Hàn Quốc. Rất hiếm thấy một nhà khoa học nào ở độ tuổi ngoài tám mươi mà còn viết nổi những công trình cập nhật, có thể in trên các tạp chí chuyên ngành quốc tế.

Từ lâu, mấy công ty đó đã mất uy tín ở các nước Âu - Mỹ có trình độ cao về khoa học và công nghệ, cho nên họ mới chuyển sang “làm ăn” ở mấy nước Á - Phi hiện còn rất thiếu thông tin, khiến nhiều người kể cả trí thức dễ “lẫn lộn vàng thau”...

Mang trong mình tư chất thông minh xuất chúng và ý chí bất khuất kiên cường của một dòng họ đại danh nho yêu nước, vượt qua vô vàn khó khăn trong những năm  chống Pháp, chống Mỹ, đất nước bị bao vây, cấm vận, ông đã vươn lên như Phù Đổng, hoàn thành hàng loạt công trình nghiên cứu toán học trình độ cao tại Hà Nội, ngay trên đất nước mình, trở thành một nhà toán học lớn trên thế giới, mở ra một chuyên ngành mới trong toán học hiện đại.