Trong nhiều năm trở lại đây, tình trạng cây bưởi không ra quả xảy ra ở nhiều nơi, trên nhiều giống bưởi ở miền Bắc như bưởi Phúc Trạch, bưởi Diễn, bưởi Đoan Hùng... không cho thu hoạch, nếu không có giải pháp giải quyết tình trạng này thì việc các nhà vườn chặt phá các vườn bưởi trở nên hiện hữu.
Đã có nhiều cơ quan nghiên cứu, các nhà vườn đã tìm hiểu nguyên nhân của hiện tượng này, nhưng vẫn chưa có kết luận cụ thể.
Qua nhiều năm theo dõi thực tế tại vùng bưởi Đan Phượng và các vườn bưởi khác trong và ngoài địa phương, xin rút ra một số nguyên nhân và biện pháp khắc phục tình trạng cây bưởi không ra quả.
Nguyên nhân của hiện tượng nhiều năm bưởi không có quả:
1. Thời tiết khí hậu.
Nguyên nhân đầu tiên gây nên tình trạng bưởi không ra quả hoặc ra nhiều hoa nhưng không đậu quả là do thời tiết khí hậu. Nhiều năm trở lại đây, diễn biến thời tiết hết sức phức tạp, như nhiệt độ, độ ẩm và các điều kiện bất thường khác như bưởi ra hoa đúng vào thời kỳ mưa phùn, đậu quả non vào thời kỳ có xuất hiện mưa muối, mưa axit, làm xáo trộn sinh lý bình thường của cây bưởi.
Năm 2006, tại Đan Phượng, trận mưa đá bất ngờ vào ngày 20/11 làm cây bưởi bị tàn phá nặng nề ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều năm sau. Năm 2008, đầu năm rét đậm, rét hại lịch sử kéo dài trên một tháng qua Lập xuân nên bưởi các vườn đã không ra hoa, hoặc ra hoa nhưng không đậu quả.
Năm 2009, 2010 tuy bưởi ra hoa rất sai do nhiều năm không có quả, hy vọng có một mùa bưởi sai quả, nhưng cũng rất lạ là có nhiều vườn không thể đậu quả, hoặc đậu quả non cũng rụng sạch. Có thể thấy, cây bưởi thường ra hoa đậu quả xung quanh tháng 2, thường xuất hiện mưa phùn, sương muối, mưa axit ảnh hưởng đến việc thụ phấn, ra hoa, đậu quả, thậm chí quả to bằng chén uống nước cũng bị rụng.
2. Trồng, chăm sóc không đúng cách.
Từ những năm 2000 – 2005 trở lại đây, thực hiện chương trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng, khi thấy hiệu quả rõ rệt của việc trồng cây bưởi thay cho các cây nông nghiệp truyền thống, cộng với các dự án chuyển đổi của các địa phương, nông dân tập trung vào trồng cây bưởi. Do quy trình kỹ thuật còn mới, chỉ dựa vào kinh nghiệm ít ỏi của mình, không tuân theo các quy trình đã được phổ biến, các nhà vườn đã trồng mật độ quá dày.
Đối với bưởi Diễn, thường trồng với mật độ cây cách cây 4m, hàng cách hàng 3m (20-25 cây/sào Bắc bộ). Từ 8-10 năm tuổi trở đi, cây xum xuê rậm rạp, tán cây đan chéo vào nhau, nhiều cành tăm, cành vượt, sâu bọ phát triển. Có dịp tham quan bưởi Đoan Hùng, nhà vườn ở đây trồng mật độ cây cách cây 8m, hàng cách hàng 6m (12 cây/sào Bắc bộ), khi được 8 năm tuổi đã đan tán vào nhau, um tùm, cơ bản là cành vượt.
Với mật độ quá dày, các cây cạnh tranh dinh dưỡng, ánh sáng với nhau quyết liệt, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh trưởng và phát triển bình thường của cây, trong đó có vấn đề ra hoa đậu quả. Các cụ xưa đã có câu: “Cây chạm lá, cá chạm vảy”, sẽ không phát triển được.
Mặt khác, do nhiều năm không có quả, nhiều nhà vườn không chăm sóc, hầu như không tạo tán ngay từ đầu, cành tăm, cành vô hiệu, cành vượt… cành lá xum xuê, sâu bệnh phát triển nhiều như vẽ bùa, nhện đỏ, nhện vàng, đốm mắt cua, vàng lá gân xanh, xì mủ chảy gôm... hoành hành, vườn bưởi tan hoang, cây trong vườn rất yếu, nguy cơ mất mùa cho các năm sau là rất lớn.
3. Đặc tính “tự bất thụ” của bưởi
Hầu hết các loại cây có múi đều tự thụ phấn. Một số loài quýt có đặc tính tự bất thụ là quýt Clementine, quýt Orlando, quýt Minneola, quýt Sunburst. Do đó, khi thiết kế vườn người ta chú ý nguồn phấn giúp cho các cây này đậu quả. Cây cho phấn thường được bố trí theo tỉ lệ 3:1 hay 4:2.
Vừa qua, Viện Nghiên cứu rau quả đã có dự án dùng phấn hoa bưởi chua thụ phấn bổ sung cho bưởi Phúc Trạch, bưởi Đoan Hùng đã có kết quả bước đầu. Những vườn bưởi được dùng phương pháp thụ phấn bổ sung bằng phấn hoa bưởi chua đã ra nhiều quả, trong khi những vườn xung quanh đều không có quả hoặc ra quả cũng không đáng kể.
Tuy nhiên, trong đợt tham quan vườn bưởi Đoan Hùng, chúng tôi thấy một vườn bưởi cách vườn bưởi thí nghiệm gần 1 km của hộ gia đình anh Đại, mặc dù không áp dụng phương pháp gì nhưng bưởi rất sai quả, thậm chí gấp đôi các vườn tham gia thực nghiệm phương pháp thụ phấn bổ sung. Điều phát hiện là vườn bưởi nhà anh Đại trồng giống bưởi Sửu, nhưng trong vườn có lẫn khoảng gần chục cây bưởi Bằng Luân, là một giống khác của bưởi Đoan Hùng.
Tại Đan Phượng, chúng tôi cũng phát hiện nhiều nhà vườn trồng bưởi Diễn trong 4-5 năm trở lại đây không hề mất mùa, bưởi rất sai quả, và trong vườn đều ngẫu nhiên lẫn một vài cây bưởi Bô lô hoặc cây bưởi chua, bưởi đường thu hoạch vào tháng 8 âm lịch. Điều này đã hé lộ tính trạng “tự bất thụ” trên cây bưởi, tức là khả năng không tự thụ phấn cùng giống mà phải có sự thụ phấn chéo của các giống bưởi khác. Do trồng thâm canh, các vùng bưởi chỉ trồng thuần một giống, thậm chí trong một vườn, các cây đều được nhân giống từ một vài cây bưởi gốc, hầu hết các cây bưởi khác giống đều chặt bỏ, gây ra sự mất cân bằng, thiếu “cây thụ phấn”.
Các giải pháp khắc phục tình trạng bưởi không quả:
Cần áp dụng tổng hợp các biện pháp kỹ thuật, trong đó đặc biệt coi trọng khâu chăm sóc, đồng thời áp dụng kinh nghiệm và kết quả nghiên cứu mới đây trên cây bưởi.
Chăm sóc:
Các nhà vườn nên có kế hoạch cắt tỉa cành tạo sự thông thoáng cho cây trên nguyên tắc cây các cây không được giao cành vào nhau. Nếu vườn dày quá có thể loại bỏ những cây không đạt tiêu chuẩn về chất lượng, các cây còi cọc, mắc bệnh, tạo độ thông thoáng cho vườn, giảm sâu bệnh. Đây là biện pháp hết sức quan trọng để tạo cho cây bưởi khoẻ, có môi trường tốt để sinh trưởng phát triển, tích luỹ dinh dưỡng cho kỳ ra hoa đậu quả năm sau.
Hiện các nhà vườn tại Đoan Hùng đề xuất mật độ thích hợp nên 8-10 cây/sào đối với bưởi Đoan Hùng, còn với giống bưởi Diễn nên để mật độ 13-15 cây/sào ở năm thứ 10 trở đi là phù hợp.
Phòng trừ sâu bệnh:
Cây bưởi đặc sản dễ nhiễm các loại sâu bệnh như sâu vẽ bùa, nhện đỏ, xì mủ chảy gôm, loét... Nếu không có biện pháp phòng trừ tích cực, chán nản do không có thu hoạch, thì cũng sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến sinh trưởng, phát triển và năng suất của cây bưởi trong năm tới.
Tích cực áp dụng biện pháp phòng trừ dịch hại tổng hợp (IPM) cho cây bưởi, hạn chế dùng thuốc bảo vệ thực vật, khi dùng phải đảm bảo 4 đúng: đúng thuốc, đúng cách, đúng thời điểm và đúng liều lượng, vừa đạt hiệu quả cao trong phòng trừ và giảm chi phí đầu tư. Việc bón phân cho cây cũng nên chú ý, nên bón vừa vừa phải, cân đối, chú ý tăng lượng kali, lân.
Áp dụng thụ phấn bổ sung:
Một là áp dụng phương pháp thụ phấn bổ sung thủ công đã được Viện NC rau quả phổ biến, dùng phấn hoa bưởi chua hoặc bưởi khác giống, thụ phấn bằng tay cho vườn bưởi.
Hai là, trong vườn bưởi đang trồng, trên một số cây bưởi trong vườn, cắt bỏ 1-2 cành vượt, để nảy mầm phát triển đến bánh tẻ, sau đó tiến hành ghép mắt các giống bưởi khác giống (bưởi ngọt hoặc chua). Sau một năm, cành này đã ra hoa, là nguồn thụ phấn bổ sung cho cây đó và các cây xung quanh.
Ba là, do vườn bưởi hiện nay quá dày, có thể loại bỏ một số cây kém hiệu quả, sau đó ghép cải tạo giống bưởi khác giống điểm vào trong vườn. Các cây ghép cải tạo này sau một năm cũng ra hoa, dùng để làm cây thụ phấn cho các cây bưởi xung quanh.
Ngoài ra, một kinh nghiệm đã được kiểm chứng là trồng xen vào vườn bưởi những cây ổi, có tác dụng hạn chế được bệnh Greening, ngoài hàng rào nên trồng thêm các cây chắn gió.
