Tác phẩm “Một người Việt trầm lặng” (tựa gốc tiếng Pháp: Un Vietnamien bien tranquille) của Jean-Claude Pomonti là một cách dựng tiểu sử nhà tình báo lỗi lạc Việt Nam - Phạm Xuân Ẩn khá độc đáo.
Đã có nhiều cuốn sách của giới nghiên cứu, học giả, ký giả Mỹ viết về Phạm Xuân Ẩn, có thể kể: Thomas Bass với Điệp viên Z.21 – Kẻ thù tuyệt vời của nước Mỹ hay Larry Berman với Điệp viên hoàn hảo mà First News &NXB Hồng Đức đã có dịp giới cùng độc giả Việt Nam v.v. Tuy nhiên, sự nghiệp tình báo của Phạm Xuân Ẩn đặt trong cục diện chiến trường miền Nam rất cần được liên hệ trong một bối cảnh lịch sử rộng lớn hơn - cuộc chiến tranh Đông Dương - và vì thế, chúng ta cần thêm một cái nhìn, quan điểm từ người Pháp.
Người Pháp ở đây, cụ thể là tác giả Jean - Claude Pomonti, nhìn về chính sự, chiến cuộc tại miền Nam theo một trục nhìn độc lập. Là một phóng viên thường trú của tờ Le Monde tại Sài Gòn đầu thập niên 1970, ông đã viết nhiều bài báo ngầm chống lại sự can thiệp của người Mỹ, rộng hơn, ông chống lại sự phi lý của cuộc chiến đã gây nhiều tổn thất cho người dân Việt Nam. Chính vì lập trường đó, ông đã bị trục xuất khỏi miền Nam đến hai lần.
Jean-Claude Pomonti từng là phóng viên thường trú của tờ Le Monde (Pháp) ở Sài Gòn trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam. Chứng kiến quá nhiều tổn thất cho người dân vô tội Việt Nam, đồng thời cùng đứng trên quan điểm của chính phủ Pháp, không tán thành việc Mỹ mở rộng và kéo dài cuộc chiến tranh phi lý Jean-Claude Pomonti đã có nhiều bài viết không có lợi cho phía Mỹ và chính quền Sài Gòn.
Ký giả Jean - Claude Pomonti đã từng bị chính quyền Sài Gòn trục xuất khỏi miền Nam hai lần, vào các năm 1973 và 1974. Sau năm 1975, ông nhiều lần trở lại Việt Nam và dành nhiều mối quan tâm, thiện cảm với những chuyển biến tích cực của xã hội Việt Nam, đặc biệt thời kỳ hâu Đổi Mới. Ngoài cuốn Một người Việt trầm lặng, Jean-Claude Pomonti từng có hai cuốn sách về chiến tranh Việt Nam: La Rage d'être vietnamien (1974) và Vietnam, commumste et dragons (1994). Năm 2015, ông xuất bản cuốn Vietnam: L'ephèmère et l'insubmersible.
Từ trải nghiệm thực tế đời sống báo chí, là đồng nghiệp với Phạm Xuân Ẩn trong thời chiến Jean - Claude Pomonti có cách kiến giải khá sắc sảo, thấu đáo; đặt tiểu sử nhân vật trong một bối cảnh dầu sôi lửa bỏng, với một lối dẫn dắt phi tuyến tính, đầy lôi cuốn như một tiểu thuyết trinh thám.
Với vỏ bọc là ký giả các tờ báo Mỹ như Time, Reuter, New York Herald Trubune…, những “nước cờ” của điệp viên “X6 – Phạm Xuân Ẩn” đầy mưu lược, tinh tế và ngoạn mục. Tác giả viết: “Ẩn buộc phải tự giam mình trong thế giới tình báo đầy bí ẩn quanh co ở Sài Gòn, nơi có những hang ổ xen lẫn. Ông phải canh chừng những điệp viên hai mang, những kẻ bám đuôi, những người có nhiệm vụ thử thách hay theo dõi mình. Ông còn phải hoàn thành một công việc khó khăn hơn cả là giải thích tài liệu đã thu thập được, phân biệt đâu là tài liệu giả đâu là tài liệu thật, tránh những âm mưu cung cấp tin để đưa mình vào bẫy”. Nhưng chính những tài liệu ông chuyển về miền Bắc đã khiến tướng Võ Nguyên Giáp đã phải thốt lên: “cứ như đang ở trong phòng điều hành tác chiến của Mỹ”.
| Những tài liệu mà nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn chuyển về miền Bắc đã khiến tướng Võ Nguyên Giáp phải thốt lên: “cứ như đang ở trong phòng điều hành tác chiến của Mỹ”. |
Không giải thiêng cũng không góp thêm lời ca ngợi, những trang viết của Jean - Claude Pomonti là một lược thuật tiểu sử khá chắt lọc, tinh gọn nhưng nhiều tình tiết gợi mở. Cuộc đời, lý tưởng của nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn hiện lên phía sau những dòng chữ đầy sống động. Sự nhân ái, thành tín với bạn bè đồng nghiệp không phân biệt chiến tuyến được đặc tả khá chi tiết. Kể cả giai đoạn sau 1975, những quan niệm của Phạm Xuân Ẩn về việc bị hoài nghi, việc bồi dưỡng chính trị, tinh thần quốc gia dân tộc, cách nghĩ về đại tướng Võ Nguyên Giáp… được kể một cách nhẹ nhàng, nhưng đầy ngụ ý.
“Thiếu tướng tình báo tài ba”, “Điệp viên hoàn hảo” hay “Điệp viên thách thức nước Mỹ” - cuối cùng có lẽ là những cách xưng tụng về tài năng, phẩm giá Phạm Xuân Ẩn. Điều cốt lõi từ nhân vật này đó chính là một tinh thần ái quốc, một trí tuệ và nhân cách sống mã thượng mà khiêm cung khiến cho chính kẻ thù phải kính nể. Ở ông có thể nói, kết tinh một phẩm cách Việt Nam.
Một điều thú vị nữa từ cuốn sách này: không khí đời sống Sài Gòn thập niên 1960-1970 được mô tả rất thú vị, có thể xem là một mảng tư liệu miền Nam thời chiến rất quý giá.
Cuốn Một người Việt trầm lặng trước đây đã được Nhà sách Kiến Thức & NXB Thanh Hóa ấn hành năm 2007 với tựa “Một người Việt Nam thầm lặng”, bản dịch của Nguyễn Văn Sự. First News & NXB Tri thức tái bản với tựa mới, hiệu đính, nhuận sắc và cước chú để phiên bản tiếng Việt trở nên chân xác, sống động hơn. Đây là một món quà tri thức đầy trân trọng và ý nghĩa dành cho độc giả nhân dịp kỷ niệm sự kiện lịch sử 30-4 năm nay.
