Khiêu vũ với lửa thần

Than hồng rừng rực, lưỡi lửa bùng reo phần phật trong gió, hơi nóng ngùn ngụt. Những con người kỳ dị đầu trần, chân đất điềm nhiên nhảy vào đám lửa như chỗ không người. Họ lăn lê, bò toài, chân bới, tay nhặt than hồng xoa lên người, bỏ vào miệng như trò chơi con trẻ.

Vũ điệu kỳ bí

Đám đông vòng trong, vòng ngoài phấn khích đến tột độ, hò, hét, huýt sáo và thỉnh thoảng lại chạy dạt như vịt bị lùa để tránh các viên than hồng bị những người đang nhảy lửa hất ra, bay vèo vèo, rơi đánh xèo xuống cỏ lá đẫm sương đêm.

1. Đỉnh điểm của cuộc khiêu vũ lạ thường là các màn trình diễn độc nhất vô nhị của các vũ công. Người vốc cả nắm than hồng bỏ lên miệng. Người nằm giữa đống than rừng rực bới bằng tay trần như gà tìm thức ăn. Người cầm than hồng xoa lên đầu, lên mặt như dùng xà phòng tắm. Người dùng chân trần đá tung than hồng bằng đủ các thế đá hậu, đá xoay, đá thẳng, để lại sau chân mình những vệt lửa khổng lồ như vệt hỏa tiễn vẽ trong trời đêm miền sơn cước.

Tiếng “pàn dơ” (nhạc cụ cúng tế của người Pà Thẻn) phèng phèng cùng lời lầm bầm bí hiểm của thầy cúng lúc trầm, lúc bổng vẫn như dây leo quấn quýt trong không gian. Đám người vẫn không ngừng nhún nhảy cùng khối lửa. Có người mệt quá, nằm phục ra bên bãi cỏ, trên tay mềm nhũn, rũ rượi nhưng vẫn trong trạng thái lắc lư cái đầu hệt như người say rượu quá đà. Nóng rẫy như lò bát quái. Mùi khói, mùi mồ hôi, mùi…sợ hãi thấm đẫm nhưng tịnh không một chút mùi của da thịt cháy như nhiều kẻ đã hình dung.

Ở Tuyên Quang duy nhất có người Pà Thẻn ở thôn Thượng Minh (xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình) là giữ được bí kíp gia truyền của vũ điệu hết sức hoang dại, nhảy múa cùng lửa thần này. Nằm khuất lấp sau những dãy núi trùng điệp, sau những văn minh của phố thị, dân tộc Pà Thẻn ở đây vẫn còn bảo tồn các tục lệ tự ngàn xưa. Nhà thầy cúng Húng Văn Hin ở giữa bản, qua một con dốc và một con suối. Ông Hin năm nay đã 72 tuổi nhưng sức vóc còn vâm vam thanh niên miền xuôi khó bì kịp.

Lúc tôi đến, ông đang ngủ li bì trên chiếc giường gỗ sau bữa rượu trưa túy lúy bên nhà hàng xóm, tiếng ngáy ông vang rền, giòn tan trong không gian trưa yên ả. Bà vợ già đánh thức mãi, hai con mắt ông mới chịu mở, cái chân ông mới chịu xuống đất. Câu chuyện giữa chúng tôi không ngờ rất suôn sẻ bởi ông Hin nói tiếng Kinh rất sõi. Cái vốn tiếng Kinh của một nguyên là chủ nhiệm HTX với trên 40 năm tuổi Đảng, một cán bộ cựu trào của xã Hồng Quang. Ông Hin hiện là truyền nhân duy nhất của các bậc thầy nhảy lửa dân tộc Pà Thẻn của tỉnh nhà.

2. Xưa kia hàng năm thầy cúng mở lớp dạy cho những người Pà Thẻn muốn học làm thầy từ tối 16 tháng 10 âm lịch đến đêm 16 tháng giêng của năm sau. Lễ vật rất đơn sơ, người học trò mang đến nhà thầy một con gà, một chai rượu, một mảnh giấy, mấy nén hương. Thầy cúng báo cho các thánh có bao nhiêu trò đến xin học, mời thánh chứng giám rồi giết gà, thầy trò cùng nhau ăn uống. Rượu thường chảy tràn, thơm lựng bản trong buổi “khai giảng” mang đầy màu sắc vạn vật hữu linh ấy. Lớp học tổ chức vào các buổi tối tại tư gia nhà thầy.

Người Pà Thẻn có mấy trăm bài cúng, ai sáng dạ học nhanh cũng phải 3 năm mới hết, ai tối bụng học cả chục năm vẫn chưa gom đủ chữ làm thầy. Lễ nhảy lửa được thầy cúng chọn vào một đêm trong khoảng thời gian mở lớp dạy cúng và dạy làm thầy. Người chủ trì là thầy cả. Lễ nhảy lửa làm tại ngay sân nhà thầy. Nhảy lửa tiếng Pà Thẻn là pò dính. Dân Pa Thẻn quan niệm nhảy lửa làm cho con người thông minh, dũng cảm hơn và đặc biệt là khóa học “vượt rào” cho các thầy cúng tương lai.

 Nhảy lửa để xua tà ma, xua đi sơn lam, chướng khí. Nhảy lửa còn là một nghi lễ để đón thánh xuống trần gian cùng vui với dân làng và phù hộ cho dân làng thêm sức khỏe, làm nương có nhiều gùi sắn, gùi ngô, đi rừng được lắm thịt nai, thịt hoẵng về treo gác bếp.

Khác với lễ cúng làm thầy có rượu, có thịt, lễ nhảy lửa chỉ thắp hương và một bát nước lã để trên bàn thờ cho trò chơi với thánh. Để chuẩn bị lễ, ngay từ buổi chiều các học trò đã mướt mồ hôi gánh củi về đốt ở ngoài sân. Củi để nhảy lửa có thể bằng bất cứ gỗ gì miễn là khô nỏ, chúng được bà con đóng góp và chỉ đốt trong một lần, không nhóm lại. Một đám lửa đạt yêu cầu khi có khoảng 1 mét khối củi đốt lên, rực cháy cao ngang đầu người, nhiều than hồng đượm.

 Trước lúc thầy cúng mời thánh phải kê ghế gỗ và gõ đàn pàn dơ để dẫn lối cho thần linh về có chỗ mà ngự. Pàn dơ là một mảnh gỗ dài khoảng 1 mét đính một thanh sắt mỏng chạy song song về mặt gỗ, cách chừng 1cm. Dưới đàn, có một cái móc nhọn để thầy hành lễ ghim vào ghế rồi gõ lên thanh sắt những tiếng phèng phèng. Pàn dơ là nhạc cụ cúng tế phổ biến của người Pa Thẻn sử dụng trong các dịp cúng ma, cúng người ốm và cúng nhảy lửa. Cái ghế gỗ để thầy ngồi, ghim pàn dơ vào mà gõ cũng chẳng có gì đặc biệt. Nó cũng bằng gỗ thường, dài khoảng hơn một mét, hàng ngày ông Hin vẫn dùng để…ngồi uống nước, tiếp đãi bạn bè, chỉ dịp lễ nó mới có công dụng như chiếc cầu ô thước bắc cho những người thường bước vào thế giới của thần lửa.

3. Khi bắt đầu lễ, thầy cả không nhảy mà chỉ có các học trò ngồi vào tấm ghế gỗ và gõ pàn dơ. Miệng thầy lầm bầm làm phép, mắt nhắm nghiền đắm trong miền cực lạc, phiêu diêu. Người nhảy lửa ngồi đối diện với thầy, cùng gõ đàn. Nếu ai được “thánh nhập” sẽ rung lên bần bật, đầu lắc lư theo nhịp điệu của thánh thần, người cúi xuống, bắt đầu nhảy dựng lên bằng cả hai chân nhẹ nhàng như những con ếch. Có người chỉ bật tại chỗ rồi thôi. Có người sau khi nhảy dựng lên sẽ nhao người vào đống than theo lời mời gọi đến mê hoặc của thần lửa.

Lửa trong tâm thức người Pà Thẻn khác hẳn lửa trong tâm thức của người Kinh vốn tối kị điều xung khắc theo công thức nước - lửa. Họ quan niệm nhảy lửa tức là cho thánh tắm nước. Bởi lửa tượng trưng cho khỏa nước, nghịch nước. Lăn qua lửa là tắm nước. Cho than hồng vào mồm là uống nước. Những bóng người rực hồng tàn than liên tục nhảy như chạm khắc vào không gian đêm một bức tranh lập thể lạ lùng.

Thầy Hin giải thích, lúc đó người nhảy lửa như con rối để tùy thánh giật dây, điều khiển, muốn làm gì chẳng được. Được thần linh chấp nhận, da thịt của họ sẽ hoàn toàn không có vết bỏng, thậm chí đầu tóc cũng không có một vệt cháy sém nào.