Không để hết tiền là hết dự án

Người dân, HTX giữ vai trò trung tâm, ra quyết định

Tình trạng "hết tiền, hết dự án" là nỗi trăn trở của người làm khuyến nông. Trong quá khứ, nhiều mô hình chỉ hoạt động tốt khi có nguồn tài trợ nhưng nhanh chóng suy giảm hoặc dừng lại khi kinh phí hỗ trợ chấm dứt. 

Nguyên nhân thì có nhiều, nhưng tựu trung có mấy điểm chính như thiếu tính bền vững về tài chính, thiếu sự chủ động của người dân tham gia mô hình, chưa có liên kết thị trường, các chính sách hỗ trợ từ địa phương không liên tục và đồng bộ...

Việc xây dựng các mô hình, dự án khuyến nông trong giai đoạn mới vì thế, cần có sự thay đổi căn bản về phương pháp tiếp cận. Trung tâm Khuyến nông Quốc gia chủ trương “bình thường hóa kết quả dự án”, nghĩa là hệ thống khuyến nông sẽ "rút lui an toàn", đảm bảo mô hình và các kết quả đã đạt được sẽ tiếp tục được duy trì khi thời gian triển khai kết thúc.

Điều này phần nào được thể hiện ở Dự án “Tăng cường chuỗi giá trị cây trồng an toàn tại các tỉnh phía Bắc” mà Trung tâm Khuyến nông Quốc gia phối hợp thực hiện cùng Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) trong giai đoạn 2022 - 2026.

Ngay từ đầu, chúng tôi đã kiên định mục tiêu hướng tới thị trường. Ở đó, người sản xuất sẽ đóng vai trò chính, trực tiếp quyết định việc trồng cây gì, vào lúc nào để tạo ra giá trị kinh tế lớn nhất. Các chuyên gia và cán bộ khuyến nông đóng vai trò hướng dẫn và tập huấn chuyên sâu về thị trường, cùng tham gia khảo sát, hỗ trợ xây dựng kế hoạch hoạt động cho từng mùa vụ.

Sự linh hoạt này hết sức cần thiết. Cuối năm 2024, dự án đã trải qua thử thách lớn từ bão Yagi khiến kế hoạch sản xuất cây vụ đông ở nhiều địa phương bị ảnh hưởng. Chúng tôi cùng chuyên gia JICA và các địa phương đã tổ chức nhiều buổi họp để ứng phó, từ đó triển khai ngay 2 lớp tập huấn để những người dân thuộc vùng dự án thay đổi cơ cấu cây trồng. Những cây vụ đông như súp lơ, bắp cải, su hào... được lùi lại đến cuối tháng 11, nhường chỗ các cây trồng ngắn ngày hơn như dưa chuột, bí ngô, bí đao để bà con vừa tận dụng quỹ đất được giải phóng sớm, vừa có thu nhập ngay.

Lâu nay, những dự án khuyến nông thường đơn thuần hướng đến việc chuyển giao tiến bộ kỹ thuật, xây dựng mô hình theo cách truyền thống. Nhưng ở dự án đang thực hiện tại 7 tỉnh, thành phố là Hà Nội, Hưng Yên, Hà Nam, Nam Định, Bắc Ninh, Hải Dương, Sơn La, chúng tôi đã nỗ lực kết nối người sản xuất với thị trường. Nông dân phải biết thị trường đang cần những sản phẩm gì, thị trường mục tiêu sẽ ở đâu và họ có thế mạnh nào khi quyết định gia nhập chuỗi cung ứng. 

Mong muốn của chúng tôi là xây dựng, duy trì và phát triển các chuỗi sản xuất minh bạch, tạo ra nhiều trị gia tăng hơn cho sản phẩm nông nghiệp. Cao hơn là làm thế nào để sản phẩm của bà con phải được thị trường biết đến, giúp người sản xuất có nhiều quyền chủ động khi kết nối với thị trường, từ công tác đánh giá, phân tích cho đến xúc tiến, quảng bá sản phẩm.

Xin chia sẻ một thực tế, đa số bà con trước khi trồng một cây xuống đất, nuôi một con cá dưới ao thì luôn quan điểm là phải dựa vào kỹ thuật, tìm hiểu thật cặn kẽ các vấn đề liên quan tới kỹ thuật mà chưa thực sự đánh giá đúng vai trò của thị trường. Thành thử sản phẩm có thể chất lượng rất tốt nhưng vẫn băn khoăn về đầu ra.

Đó cũng là lý do mà Trung tâm Khuyến nông Quốc gia quyết tâm đẩy mạnh hơn nữa vai trò của HTX trong việc liên kết, tiêu thụ sản phẩm. Rõ ràng, với từng mảnh ruộng manh mún, nhỏ lẻ, người dân rất khó kết nối và đảm bảo nguồn cung cho thị trường. Nhưng khi đi cùng nhau, mỗi người một việc, HTX sẽ đứng ra điều phối, phụ trách các công việc marketing, xây dựng hình ảnh, quảng bá thương hiệu. HTX được nâng cao năng lực để hiểu thành viên mình hơn, thành viên cũng yên tâm, sát cánh bên HTX để hai bên không còn khoảng cách, cùng bán hàng tập trung. Từ đó tăng sức mạnh đàm phán với các nhà thu mua và tiết giảm chi phí hoạt động.

Đẩy mạnh hợp tác công - tư sau dự án

Từ quan điểm "rút lui an toàn" nên ngay khi triển khai dự án cùng JICA cũng như các dự án khuyến nông sau này, cán bộ khuyến nông cơ sở cần nhận thức rõ việc chuyển tải hết mục tiêu mong muốn là sẽ rút lui về tài chính. Phải nắm rõ vấn đề này thì mỗi khuyến nông viên mới không bị lệ thuộc hoặc quá tập trung vào những con số thống kê, kết quả cao chót vót, rồi khi hết tiền thì không ai làm được nữa.

Vậy mục tiêu của mỗi dự án khuyến nông sẽ là gì? Đó có thể là những kết nối, nhất là trong giai đoạn sắp kết thúc dự án. Nhìn từ dự án tăng cường chuỗi giá trị cây trồng an toàn, chúng ta đã có vùng nguyên liệu, có chuỗi, có thị trường, có thương hiệu. Vậy thì không gian sau dự án sẽ dành cho doanh nghiệp - những người đã biết đến chất lượng sản phẩm đầu ra, hoặc những tỉnh, thành phố có điều kiện tương đồng, mong muốn được chuyển giao quy trình sản xuất, tài liệu hướng dẫn.

Riêng về tài liệu của dự án với JICA, chúng tôi rất tự tin bởi Viet-SHEP đã được tinh chỉnh, cải tiến rất sát với điều kiện thực tế của từng địa phương. Đó cũng là một "đầu ra" lâu dài, bền vững mà các dự án khuyến nông sắp tới nên tham khảo. Chúng ta thực hiện một dự án nhưng kết quả thu được có thể đáp ứng đa mục tiêu, phù hợp với nhiều vùng thổ nhưỡng, thậm chí tiến tới lưu hành trên toàn quốc. 

Để dự án tiếp tục đứng vững, vai trò của địa phương và hợp tác công - tư cũng rất quan trọng. Cùng với lực lượng khuyến nông, tất cả phải luôn đau đáu câu hỏi "sau dự án sẽ là gì?" Muốn vậy, cần giải quyết kịp thời, nhanh chóng những tồn đọng mắc phải, tránh để chồng chất, dây dưa sẽ khó xử lý. Nếu khó về kinh phí thì cần rà soát lại kế hoạch, kiểm soát thật tốt mục tiêu theo hướng rõ nội dung, rõ sản phẩm, đồng thời tăng cường, mở rộng liên kết với khối tư nhân.

Ai là người giữ cho chuỗi bền vững khi hết dự án? Chúng tôi cho rằng chính là các đối tác công - tư, hay một cách khác là những người cung cấp vật tư, nguyên liệu đầu vào và liên kết, phân phối sản phẩm đầu ra. Cơ quan quản lý đóng vai trò thúc đẩy, kiến tạo hoặc tạo những diễn đàn truyền thông để lan tỏa kết quả dự án. Phương pháp tiếp cận này tương đối mới mẻ khi lấy thị trường là mục tiêu, là yếu tố quyết định chuỗi liên kết, và chúng ta không thể không làm.

Ở góc độ khuyến nông, bên cạnh việc truyền tải những tư duy mới đến người dân, có lẽ hệ thống khuyến nông cũng cần mở rộng không gian kết nối đến chuyên gia ở nhiều lĩnh vực hơn. Chúng ta không phân biệt trong hay ngoài ngành, cũng như bỏ ranh giới giữa vốn tài trợ ODA và vốn đối ứng của Việt Nam. Tất cả đều nhằm phục vụ lợi ích của người sản xuất để họ thực sự sống được bằng sản phẩm làm ra.

Những bài học kinh nghiệm, kết quả tốt, mô hình hay cũng cần được phân tích, mổ xẻ để dự án khuyến nông ngày càng gần gũi và đúng với khẩu hiệu: "Ở đâu có nông dân, ở đó có khuyến nông".