2. Sở - cây đa lợi ích
Sở là loại cây đặc hữu của Việt Nam và Trung Quốc, được xếp vào hàng ngũ 4 cây thân gỗ lấy dầu ăn nổi tiếng thế giới gồm cọ dầu, ô liu, sở và dừa. Ở nước ta, cây sở được khuyến khích trồng từ thập niên 60 của thế kỉ 20 nhưng do thiếu sự quan tâm đúng mức nên cây sở chưa nhân rộng được.
Mặc dù thế giới đều biết đến cây sở và ứng dụng hữu ích của loại cây này nhưng trong hai quốc gia sở hữu nguồn gen quý của cây sở thì chỉ có duy nhất Trung Quốc khai thác được giá trị kinh tế từ sở. Hiện Trung Quốc có 3,47 triệu ha, hàng năm sản xuất 566.000 tấn hạt sở và đang hướng tới phát triển sở trên quy mô cực lớn, dự báo đến năm 2020, Trung Quốc trồng được 4,9 triệu ha sở với sản lượng 3 triệu tấn/năm, đảm bảo 20% nhu cầu tiêu thụ dầu ăn cả nước. Riêng tỉnh Quảng Tây sẽ nâng diện tích trồng sở lên 80 vạn ha, sản lượng 48 vạn tấn/năm, doanh thu 3 tỉ USD/năm. Vì sao Trung Quốc lại chú trọng phát triển cây sở như vậy?
Thứ nhất, đặc trưng lớn của dầu sở là có hàm lượng axit oleic cao nhất trong các loại dầu thực vật. Thành phần axit béo trong dầu sở rất tương đồng với dầu oliu, có vị thơm độc đáo, chủ yếu axit béo không no là axit oleic 74-87%, axit linolic 7-14%. Cơ cấu thành phần axit béo nêu trên cho thấy dầu sở cực kì phù hợp với nhu cầu cơ thể, dễ được cơ thể hấp thụ. Đây là loại dầu thiên nhiên tuyệt hảo, có thể bảo quản được lâu, không sinh ra aflatoxin gây ung thư cho người. Ngoài ra, dầu sở còn có nhiều vitamin và nguyên tố vi lượng có lợi cho cơ thể người, nếu sử dụng lâu dài sẽ tăng sức miễn dịch phòng bệnh cao huyết áp, tim mạch.
Thứ hai, sản phẩm của sở gồm dầu, khô dầu, vỏ hạt, nếu được chế biến sâu có thể sử dụng trong rất nhiều lĩnh vực như làm nguyên liệu công nghiệp, dược phẩm, mỹ phẩm, thức ăn chăn nuôi. Ví dụ, có thể sản xuất xà phòng, vasolin, dầu bôi trơn cơ giới, dầu chống gỉ máy móc. Chất Saponin trong vỏ sở có tác dụng đặc thù đối với y dược, sản xuất nông dược. Bã khô sở có thể làm phân bón, giầu đạm. Khô dầu sở sau khi khử Saponin có tới 12-16% protein thô, 30-50% tinh bột có thể làm thức ăn chăn nuôi.
Thứ ba, sở chịu hạn, chịu đất xấu, có tuổi thọ trên 100 năm, có tác dụng lớn về giữ đất, giữ nước, điều tiết khí hậu. Sở cũng là cây kháng ô nhiễm, kháng SO2, kháng Fluor, hút Clo rất mạnh. Trồng sở tại vùng bị ô nhiễm, sau 2 tháng, 1 kg lá khô của sở có thể hấp thụ 7,4 g S và 2,9g Fluo. Bởi vậy, phát triển trồng sở không chỉ đem lại giá trị kinh tế mà còn có tác dụng bảo vệ môi trường.
Cây sở có nhiều lợi ích như vậy nên rất nhiều nhà khoa học nông nghiệp muốn tiếp tục nghiên cứu, nhân rộng giống cây này, biến sở thành cây nguyên liệu chủ đạo cho miền núi. Nguyên Phó Thủ tướng Nguyễn Công Tạn là người hết sức tâm đắc với cây sở. Theo ông, nếu biết khai thác giá trị của cây sở, đây sẽ là cây thế mạnh ở các tỉnh miền núi khó khăn. Trước kia, chúng ta đã từng nhận thức rõ giá trị của cây sở và khuyến khích trồng mặc dù dự án không thành công nhưng cho đến nay ta vẫn chưa có đánh giá tổng kết?
Ở nước ta, hiện vẫn còn sót lại một số vườn sở trên 40 năm tuổi: Vùng núi cao có vườn sở ở Sìn Hồ - Lai Châu, vùng núi thấp có vườn sở ở Cẩm Khê – Phú Thọ, vùng khí hậu nóng thì có vườn sở ở Nghĩa Đàn – Nghệ An. Cho thấy cây sở có khả năng thích ứng, sinh trưởng tốt ở nhiều vùng sinh thái khác nhau. Đây là những nguồn gen quý để bồi dục nhiều giống sở tốt. Đặc biệt, giống sở Nghĩa Đàn có năng suất rất cao: Đạt 1 tấn dầu/ha năm, doanh thu 40-50 triệu đồng. Các chuyên gia Trung Quốc vẫn phải thường xuyên đi lại, nghiên cứu, thu thập nguồn gen các giống sở của Việt Nam trong khi chúng ta gần như bỏ lãng quên giống cây nguyên liệu quý giá này. (Còn nữa)
