Nông dân đang đứng trước nhiều thách thức
Đó là chữ “ổn” mà cụ Lê Quý Đôn khuyến cáo trong mệnh đề “phi nông bất ổn”, một đúc kết kinh nghiệm ngàn đời của ông cha ta trong sự nghiệp dựng nước. “Nông” đứng hàng đầu chuỗi quan hệ “sĩ nông công thương” với mối tương tác biện chứng: “phi nông bất ổn, phi công bất phú, phi thương bất hoạt, phi trí bất hưng”. 
Với một nước nông nghiệp đang từng bước công nghiệp hóa và hiện đại hóa nhằm rút ngắn sự trì trệ lạc hậu kéo dài để bắt kịp bước tiến của thời đại thì hiểu cho ra cái triết lý về chữ “ổn” mà nhà bác học thế kỷ 18 khuyến cáo e rằng không đơn giản như có người nghĩ! Bởi lẽ nhận dạng chữ “ổn” cũng ba bảy đường.
Có chữ “ổn” trì trệ khiến cho lịch sử dậm chân tại chỗ khá dài hoặc ì ạch đi tới như bước chân trâu trên ruộng bùn. Lại cũng có chữ “ổn” chính là sự cân bằng tạm thời trong phát triển để rồi bứt phá ra khỏi sự cân bằng tạm thời đó để đấy lịch sử tiến nhanh lên, đẩy lùi sự bảo thủ lạc hậu.
Đừng quên rằng, sự giằng co giữa “bảo thủ” và “đổi mới”, giữa “trạng thái cân bằng cũ” với “sự mất cân bằng tạm thời” luôn luôn diễn ra trong mỗi sự vật, mỗi con người cũng như mỗi xã hội để tự phát triển. Không có một con mắt biện chứng để nhìn sự vật, thì khó mà thấy được sự mất cân bằng tạm thời nhằm phá vỡ sự ổn định trì trệ chính là nhân tố thúc đẩy phát triển.
Cũng chính vì thế, chữ “ổn” trong “phi nông bất ổn” chỉ có ý nghĩa khi khái niệm “nông” được hiểu một cách đầy đủ trong chỉnh thể nông dân, nông thôn, nông nghiệp. Chỉ nói nông nghiệp mà không nói rõ chủ thể của cái nghiệp ấy là người nông dân, không nói đến địa bàn hoạt động của nó là nông thôn với cơ sở vật chất và diện mạo tinh thần của nó, là chỉ nhìn thấy cái ngọn mà không tìm ra cái gốc. Cái gốc đó chính là con người, ở đây là người nông dân.
Những người nông dân chân đất thứ thiệt như cha con chị Ba Sương ở Nông trường sông Hậu trước đây, cả hai đều được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động thời đổi mới để rồi người đàn bà nông dân ấy vừa trải một dặm đường oan khiên. Hoặc như Đoàn Văn Vươn, với bản lĩnh của người lính can trường lấn biển, mở đất ở Tiên Lãng, Hải Phòng mà sự oái oăm của thế sự đã dẫn con người bản lĩnh ấy vào vòng lao lý đang gây nên sự phẫn nộ của dư luận xã hội.
Thì ra “ổn” và “bất ổn” trong những bước thăng trầm của thời cuộc cũng thấm đẫm “mùi tục lụy lưỡi tê tân khổ, đường thế đồ gót rỗ kỳ khu”* cũng không thiếu những “bức tranh vân cẩu vẽ người tang thương”* nhưng ở đây không phải là do “Trẻ tạo hóa đành hanh quá ngán/Chết đuối người trên cạn mà chơi”* mà là do những kẻ thoái hóa biến chất trong một bộ phận những người nắm quyền tác oai tác quái đang làm sống lại vang bóng của một thời xưa cũ: “Con ơi nhớ lấy câu này, cướp đêm là giặc, cướp ngày là “quan”!
Xem ra, nhà bác học thế kỷ 18 đã qua chữ “ổn” trong “phi nông bất ổn” để khuyến cáo một nội dung sâu rộng, vượt xa khuôn khổ của sản xuất, của kinh tế nông nghiệp, để nói đến sự ổn định của xã hội, sự phát triển của đất nước. Trong cách diễn đạt "hiện đại” thì đó là sự phát triển bền vững!
Nhìn trong lịch sử, cứ lúc nào “giặc giã nổi lên như ong dấy” là lúc tức nước vỡ bờ, dân cày phải chọn con đường tự cứu lấy mình thoát ra khỏi ách áp bức bất công, cho dù là manh động và tự phát, lúc ấy chữ “ổn” bị phá vỡ. Và lịch sử đã ghi nhận rõ mồn một: cứ sau những dặm đường “vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh” đến đoạn “đùng đùng gió giật mây vần” ** là một trang sử mới được mở ra, xã hội lại khởi sắc với những cải cách, chấn hưng của triều đại mới.
Trong xu thế của những khởi sắc mới được tạo ra do sự chín muồi của một thời đoạn để nảy sinh những nhân tố mới, những quyết sách mới, sản xuất phát triển. Vào lúc ấy, những người gánh vác trọng trách của đất nước, nói theo ngôn ngữ hiện đại: Biết cùng đau với nỗi đau nông dân, cùng cảm thông với nỗi khổ của nông dân. Biết học bài học của ông cha “khoan thư sức dân để tạo kế sâu rễ bền gốc”*** để phát huy sức mạnh vô bờ bến của nông dân. Biết cùng nông dân kế thừa và phát huy tinh hoa của văn hóa dân tộc, giữ gìn bản sắc dân tộc để phát triển đất nước, với hôm nay thì còn để hội nhập với thế giới văn minh.
Ngoái nhìn lại lịch sử để nhìn cho ra những bước phát triển mới của đất nước hôm nay, đại bộ phận đời sống của bà con nông dân ta đã từng bước được cải thiện. Tuy vậy, vẫn phải dám nhìn vào sự thật đó để nói về thực trạng thân phận người nông dân mà người viết bài này đã từng đưa lên mặt báo cách đây cả thập kỷ về “mười cái nhất” của người nông dân chúng ta:
Cống hiến nhiều nhất.
Hy sinh lớn nhất.
Hưởng thụ ít nhất.
Được giúp đỡ ít nhất.
Bị chịu nhiều bất công nhất.
Bị tước đoạt nặng nhất, đặc biệt là đất, cái quý nhất đối với nông dân.
Cam chịu lâu dài nhất.
Tha thứ cao cả nhất.
Thích nghi tài giỏi nhất.
Năng động khôn ngoan nhất.
| Nếu không kịp thời có những quyết sách đột phá mạnh mẽ, được chỉ đạo chặt chẽ để thực thi có hiệu quả về nông dân, nông thôn, nông nghiệp thì cái viễn ảnh buồn mà người viết bài này từng khuyến cáo e sẽ khó tránh khỏi: Nông nghiệp không ai muốn đầu tư. Nông thôn là nơi không ai muốn ở và con em nông dân mong thoát khỏi nghèo khổ sẽ tìm đến đô thị chật chội và ngột ngạt để kiếm sống, các thế hệ tương sẽ bỏ rơi nông thôn. |
Đó là một không gian rộng lớn, trong đó con người được sống gắn bó và hài hòa với thiên nhiên: đất trời, sông núi, cỏ cây, chim muông. Vì vậy đó sẽ là một nơi nghỉ ngơi lành mạnh, một nguồn giải trí phong phú, một cõi yên tĩnh để phục hồi sức khỏe và suy tư, chuẩn bị cho những quyết định lớn.
Từ nhận thức mới đó, câu hỏi được đặt ra từ lâu nay lại nổi lên, bức xúc: Có nhất thiết buộc phải đánh đổi một nông thôn xanh tươi và hài hòa với thiên nhiên, nơi ấp ủ nền văn hóa truyền thống dân tộc để đổi lấy một nông thôn tàn tạ, nham nhở, phố không ra phố, làng chẳng ra làng không? Câu hỏi nêu ở trên như một điệp khúc buồn day dứt cứ trở đi trở lại mãi khi bàn về vấn nạn nông thôn, đặc biệt khi nói về nền văn hóa làng.
Mong rằng, với một nhận thức đúng đắn về vai trò mới của nông nghiệp và nông thôn trong thế giới hiện đại, chúng ta có thể từng bước khắc phục những sai lầm, thiếu sót đã qua và định hình một kịch bản xây dựng nông thôn mới phù hợp với triết lý phát triển của Việt Nam.
Triết lý ấy dẫn dắt việc hình thành một chiến lược đúng về công nghiệp hóa, hiện đại hóa phù hợp với bản sắc văn hóa Việt Nam, lối sống Việt Nam, con người Việt Nam trong bối cảnh của thời đại mới. Phải từ một chiến lược như vậy mới định hình được những hướng đi và những giải pháp đồng bộ nhằm giải quyết tốt vần đề nông dân, nông thôn, nông nghiệp. Ba vấn đề ấy có những đặc điểm khác nhau, song có sự gắn kết chặt chẽ không thể chia cắt, có tác dụng chi phối, thúc đẩy lẫn nhau.
Trong đó, nổi rõ lên mối quan hệ tương tác giữa đô thị và nông thôn, từ mối quan hệ đó mà vấn đề nông dân được xác lập trên một bình diện mới: Nông dân là chủ thể của quá trình hiện đại hóa nông thôn chứ họ không phải chỉ là người đứng ngắm nhìn công cuộc công nghiệp hóa và đô thị hóa hết sức xa lạ, chẳng những thế đe dọa cuộc sống của họ, hoặc họ bị gạt ra ngoài rìa.
Nếu cụ Lê Quý Đôn sống lại chắc cụ sẻ vuốt râu mà rằng: con cháu ta đang sống trong thế kỷ XXI đầy biến động này phải hiểu lời khuyến cáo của ta trong tâm thế tự tin và sáng tạo để hiểu cho sâu về chữ “ổn” đặng đưa đất nước đi tới.
_______
* Nguyễn Gia Thiều
** Nguyễn Du
*** Trần Hưng Đạo
