Mã não quyền uy

Cụ Cả Vế- một trong nhưng người giữ 3 vòng mã não còn sót lại của người Tà Ôi

Thể hiện sự sang trọng

Từ thị trấn A Lưới chạy dọc đường mòn Hồ Chí Minh non 8 km, chúng tôi đặt chân tới xã Hồng Trung (huyện A Lưới) với mong muốn được chứng kiến những mẹ, những chị nơi đây đeo chuỗi mã não thể hiện quyền uy của mình. Khi chúng tôi nói lên ý định của mình, anh Hồ A Tút, Phó Ban văn hoá xã Hồng Trung, lắc đầu nguầy nguậy: “Không có mô, giờ mà tìm được một phụ nữ còn đeo chuỗi mã não thì hiếm lắm. Hồi xưa thì chỉ có nhà giàu, nhiều trâu bò mới có được thôi”. Chúng tôi cố gắng thuyết phục và “năn nỉ” anh A Tút cố lục lọi lại trí nhớ xem, thế là anh dẫn chúng tôi đi.

Nhà cụ Kả Vế (78 tuổi, dân tộc Tà Ôi, thôn Ta Ay) là một trong những gia đình hiếm hoi còn sót lại với 3 chuỗi mã não, cụ luôn mang theo bên mình. Đây là của hồi môn của gia đình  khi cụ Kả Vế theo chồng, chí ít nó cũng đã tồn tại hàng trăm năm. Cụ bảo: “Xưa không phải ai cũng có mã não mà đeo, chỉ có những nhà giàu có, nhiều trâu bò ruộng nương, có vị thế trong cộng đồng mới mua được mã não. Đặc biệt là phải ở độ tuổi lên bà, dân bản mới đeo mã não”.

Để có những hạt mã não gìn giữ cho đến ngày hôm nay, gia đình cụ Kả Vế đã phải đổi bằng 3 con trâu làm của hồi môn cho con gái ngày cưới. Với những gia đình giàu có, của hồi môn là những chuỗi mã não theo con gái trong ngày cưới, giàu vừa thì phải có vòng đeo tay; còn khó khăn lắm cũng kiếm được đôi ba hạt làm của hồi môn. Qua bao năm tháng thăng trầm của cuộc đời, những hạt mã não đã chứng kiến bao buồn vui… của thân chủ nó. Những hạt mã não thường gắn liền với phong tục thách cưới của người Tà Ôi. Thách cưới càng to thì những hạt mã não càng có giá trị, đổi bằng cả mấy con trâu, bò. Không chỉ là của hồi môn, ngày xưa trai gái Tà Ôi yêu nhau quà tặng hay tín vật thường là những chuỗi mã não.

Với những mẹ những chị người Tà Ôi, đó là những vật vô giá không rời tay, gắn bó với họ suốt cả cuộc đời. Cụ Cả Hiệt (75 tuổi, thôn Vân Trình, xã A Đớt), một trong những người hiếm hoi trong thôn giữ được 2 chuỗi mã não cho hay: "Tui có cả thảy 6 người con, thời chiến tranh cực khổ khi sinh ra đều không sống sót. Từ đó cho đến nay, tui chỉ biết làm bạn với những chuỗi mã nào này, nó là kỷ vật của gia đình đã theo mình qua bao năm tháng. Khi chết, tui muốn mang theo nó để không cô độc giữa cuộc đời".

Theo cụ Cả Hiệt, trong thôn Vân Trình giờ đây không còn mấy phụ nữ còn đeo hạt mã não như cụ. Người giữ nhiều nhất cũng có đôi ba chuỗi mà thôi. Xưa, mã não quý hiếm là thế nhưng nay chỉ cần ra chợ, bỏ vài chục nghìn là có ngay những chuỗi mã não đẹp vì thế từ lâu, mã não đã mất đi giá trị quyền uy và tâm linh của nó. Hơn thế nữa, tục thách cưới của người Tà Ôi hiện nay không còn rườm rà, nặng nề như trước nữa nên mã não cũng không còn được dùng đến. Tuy nhiên, cùng với những chum, ché, chiêng… tồn tại đây đó trong các bản làng người Tà Ôi, tục đeo chuỗi mã não đã tạo nên một nét văn hoá độc đáo, thể hiện quyền uy của những gia đình có vị thế trong xã hội. Nó còn mang bóng dáng của chế độ mẫu hệ tồn tại rơi vãi trong cộng đồng của người Tà Ôi.

Nguy cơ mất nét văn hóa độc đáo

Du khách luôn tò mò trước những chuổi mã não đã tồn tại hàng trăm năm

Ông Hồ Văn Ngoan, Trưởng Phòng VH - TT huyện A Lưới, cho hay: “Mã não không chỉ là vật trang sức, qua nhiều năm tìm hiểu, nghiên cứu, chúng tôi đã phát hiện những hạt mã não còn có mặt trong việc trang trí tượng nhà mồ (dưới cổ bức tượng) và trên một số vật dụng sinh hoạt khác của người Tà Ôi như vải, a chói (vật dụng đựng đồ dùng của đồng bào vùng cao khi lên nương rẫy). Điều này chứng tỏ ngoài ý nghĩa vật chất, làm trang sức, những chuỗi mã não còn gắn với đời sống tâm linh, tinh thần của người Tà Ôi”.

Theo ông Ngoan, hiện nay vẫn chưa thống kê được còn bao nhiêu cụ bà Tà Ôi còn giữ được nét văn hoá truyền thống độc đáo này nhưng chắc chắn rằng, người còn đeo mã não thì rất ít và lớp trẻ là thế hệ con cháu thì không còn đeo mã não nữa. “Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự mất mát mã não, đó là theo luật tục của người Tà Ôi, khi chết một trong những vật dụng buộc phải chôn theo chủ nhân là hạt mã não nên càng ngày loại trang sức này càng ít đi trong cộng đồng dân tộc người Tà Ôi. Bên cạnh đó, có nhiều chuỗi mã não đã tồn tại hàng trăm năm, có giá trị cũng bị đánh cắp, mất dần trong các bản làng vùng sâu, vùng xa. Đã nhiều lần chúng tôi tiến hành vận động, kể cả can thiệp nhằm giữ lại những hạt chuỗi mã não hiếm hoi của người Tà Ôi nhưng không mấy hiệu quả bởi đây là luật tục đã ngàn đời, thay đổi không thể trong một sớm, một chiều được. Nguy cơ mất đi một nét văn hoá độc đáo và đẹp đẽ của người Tà Ôi là có thật", ông Ngoan trăn trở.