Trong số hơn 100 nơi thờ Hai Bà Trưng và các tướng lĩnh ở 9 tỉnh và thành phố trên cả nước, đền thờ Hai Bà Trưng ở thôn Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh, Hà Nội có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Bởi đây là quê hương, nơi lưu lại dấu tích của Hai Bà Trưng từ thời thơ ấu, trưởng thành, phất cờ khởi nghĩa giành thắng lợi, xưng Vương và định đô. Ảnh: VOV.
Rồi khi Hà Nội nới lỏng cách ly xã hội thì Hạ Lôi vẫn còn là vùng nguy cơ cao, tức vẫn nội bất xuất, ngoại bất nhập.
Nhưng Hạ Lôi cũng đã từng được biết đến là mảnh đất hào hùng và nhiều câu chuyện sử đậm chất nhân văn.
Làng Hạ Lôi xưa có tên cổ xưa là Cổ Lôi Trang thuộc đất quận Chu Diên, cũng gọi là Mê Linh. Đến đời Lê thuộc huyện Yên Lãng, xứ Đoài, Sơn Tây. Đến khi Pháp thành lập tỉnh Phúc Yên năm 1903, làng Hạ Lôi thuộc huyện Yên Lãng, tỉnh Phúc Yên (sau tỉnh Vĩnh Yên sáp nhập với tỉnh Phúc Yên gọi là Vĩnh Phúc).
Tương truyền làng Hạ Lôi chính là quê hương của Hai Bà Trưng. Để trả thù nhà, dựng lại nghiệp xưa của các vua Hùng, hai bậc nữ lưu ấy đã đứng lên khởi nghĩa lấy được 65 thành ở Lĩnh Ngoại, thu lại hết đất cũ Nam Việt, lưu danh muôn đời trong sử xanh của dân tộc.
Sau ngày thất thủ, Hai Bà tuẫn tiết trên dòng sông Hát, người dân tại quê nhà đã lập đền thờ để tưởng nhớ công đức. Vì thế đền thờ Hai Bà còn có tên gọi khác là đền Hạ Lôi.
Hàng năm cứ nhằm ngày mùng 6 tháng Giêng, dân làng mở hội lớn, kỉ niệm ngày Hai Bà mở tiệc khao quân, có câu ca về hội làng Hạ Lôi tự xa xưa:
“Có về thăm hội Hạ Lôi
Tháng Giêng mùng sáu cho tôi đi cùng
Kiệu bà đi trước Kiệu ông
Nữ Binh hộ giá khăn hồng hài hoa”
Cùng với các đền Hai Bà Trưng ở Hát Môn - Phúc Thọ (Hà Nội), đền Hạ Lôi là một trong những nơi thờ Hai Bà Trưng lớn nhất ở nước ta.
Tự hào về quê hương Hạ Lôi của Hai Bà Trưng, những năm trước, tỉnh Vĩnh Phúc đã lấy hình ảnh Hai Bà cưỡi voi dựng cờ khởi nghĩa làm biểu trưng của tỉnh nhà.
Đầu năm 2008, cùng với tỉnh Hà Tây, huyện Mê Linh được cắt một phần về Hà Nội. Thế là quê hương Hai Bà cũng chuyển khẩu về thủ đô, từ đó được sửa sang mở rộng nhiều lần, không còn là đền làng mà trở thành đền của quốc gia.
Các cụ kể rằng: Vào những năm cuối đời Hậu Lê, giặc giã bốn phương nổi lên như ong, ở xứ Sơn Tây có Nguyễn Danh Phương người làng Tiên Sơn (làng Cói), tục danh gọi là Quận Hẻo, nổi lên cầm đầu toán quân khởi nghĩa chống lại triều đình.
Khi triều đình còn phải dẹp cuộc khởi nghĩa của Quận He (Nguyễn Hữu Cầu) ở xứ Đông, thì ở phía Tây, Quận Hẻo tiến đánh các làng, buộc các làng phải thuận theo nếu không sẽ giết cả làng. Nhiều làng thưa dân hay yếu thế, sợ hãi đành phải quy hàng. Quận Hẻo tự xưng là Thuận thiên khải vận đại nhân và thu thóc lúa các làng chiếm được.
Khi tiến đánh làng Hương Canh tục danh gọi là làng Cánh, Quận Hẻo gặp phải sự kháng cự quyết liệt, Hương Canh bên trong có ba làng là Hương Canh, Ngọc Canh, Tiên Canh sống hỗn canh hỗn cư, xung quanh có lũy tre dầy bao bọc, ngoài là hào nước sâu, làng đông dân lại có cả đội tráng đinh bảo vệ nên nhiều lần đánh bật quân Quận Hẻo.
Quận Hẻo cho quân bao vây làng cô lập Hương Canh, cứ hễ lúa chín là kéo quân về gặt sạch, người Hương Canh rút vào trong lũy tre làng rau cháo nuôi nhau. Nhà nghèo rút mái rạ cho trâu bò nhà giàu ăn khỏi chết đói, nhà giàu giã gạo nấu cháo cho người nghèo ăn. Tuy có đói khổ nhưng nhất quyết không hàng .
Đánh mãi không được, có người Tàu xưng là thầy địa lý bày kế cho Quận Hẻo đánh Hương Canh, hắn bèn bày kế đào đường hầm xuyên lũy tre rồi độn thổ mà lên. Người trong làng đã biết mưu nên đã bày quân mật phục chờ sẵn. Khi địch vừa chui lên, người thủ lĩnh trong làng đã giết được kẻ đi đầu cầm chiêng của Quận Hẻo, nên dùng chiêng ấy thúc quân. Cái chiêng ấy quân Quận Hẻo thu được ở làng Lương Câu, chiêng có pha vàng nên tiếng rất vang, chẳng ngờ đó cũng là lệnh tiến của giặc, chúng cứ thế ùn ùn kéo lên, tráng đinh chém không xuể thế là vỡ làng. Các cụ kể lại chỗ giặc tràn lên máu người chảy thành dòng, lội đến ngang mắt cá chân. Chỗ ấy bây giờ gọi là Dãy Đánh Đòn.
Quân Quận Hẻo tràn lên, điên cuồng chém giết dân, đốt phá nhà cửa để trả thù. Khiếp đảm, dân làng Hương Canh vội bỏ nhà cửa, cứ thế rồng rắn nhau nhằm hướng kinh thành mà chạy về.
Khi chạy đến làng Hạ Lôi thì trời đã tối, người Hạ Lôi liền mở cổng làng cho người Hương Canh vào lánh nạn. Những người còn lại ở Hương Canh không chạy kịp, bất kể già trẻ gái trai, đều bị quân Quận Hẻo giết cả, hầu như nhà nào cũng có người chết, nhiều nhà không còn ai sống sót.
Hôm ấy là ngày 29 tháng 4 năm Canh Ngọ (1750), về sau gọi là ngày giỗ trận của làng.
Người Hương Canh được người làng Hạ Lôi cưu mang đùm bọc suốt mấy tháng trời. Người Hạ Lôi còn cho mượn đồng ruộng, trâu bò để cày cấy, đến nay vẫn còn những cánh đồng người Hương Canh đã từng ở đấy.
Lại nói, sau khi Quận Hẻo chiếm được Hương Canh thì lấy luôn làng làm Trung Đồn. Đầu năm sau (1751), chúa Trịnh Doanh thân chinh đi đánh quận Hẻo. Quận Hẻo thua, bỏ chạy và bị chúa bắt được ở làng Tĩnh Luyện, huyện Lập Thạch rồi bị đóng cũi nhốt lại, giải về Thăng Long xử chém.
Hết giặc giã, nhà vua phủ dụ dân chúng về quê cũ làm ăn, ban thưởng cho những làng đã kiên cường chống giặc. Vì thế Hương Canh được hai biển khen của nhà vua là “Trung Nghĩa Dân” và “Tứ Kiên Nghĩa”.
Người Hương Canh rời Hạ Lôi về quê. Biết ơn người Hạ Lôi đã cứu giúp, cưu mang qua nạn giặc giã, người Hương Canh xin kết nghĩa anh em, xưa gọi là kết chạ với Hạ Lôi, cũng là ghi lại ơn nghĩa của người Hạ Lôi.
Từ ấy trở đi, hai làng giao hảo đi lại thân thiết với nhau. Cứ đến ngày tiệc tháng hai ở Hương Canh hay hội đền tháng Giêng ở Hạ Lôi người hai làng đều chuẩn bị lễ lạt rồi ra đi từ lúc gà gáy để kịp đến làng kia làm lễ thánh. Mỗi khi có việc lớn, hai làng đều cắt cử người về giúp đỡ nhau, dưới Hạ Lôi xây đình, sửa chùa đều có người Hương Canh đến giúp.
Đền Hai Bà Trưng, còn gọi là đền Hạ Lôi
Tình nghĩa hai làng cứ thế trải qua gần hai trăm năm không đổi, Sau này, dù có nhiều thay đổi, nhưng người của hai làng vẫn nhớ lại chuyện cũ và rất quý nhau.
Hạ Lôi là đất trồng rau, Hương Canh là nơi có chợ lớn vì thế người Hạ Lôi vẫn thường mang rau lên bán, không ai thu vé chợ, cứ hỏi người Hạ Lôi thì được coi như người làng.
Thời gian trôi qua, những thế hệ người già ở hai làng đã dần đi xa. Làng quê cũng có nhiều thay đổi, vào những năm sau ngày đất nước mở cửa người Hạ Lôi chuyển trồng rau sang trồng hoa, người Hương Canh thì chuyển nghề gốm sang làm ngói khắp cả xã.
Câu chuyện xưa về Quận Hẻo, về ngày giỗ trận ở Hương Canh đã ít người còn nhớ, và ơn nghĩa của Hạ Lôi với Hương Canh cũng dần đi vào dĩ vãng của thời gian.
Nhân mùa dịch, nhắc đến Hạ Lôi, xin biên lại đôi dòng, cúi xin anh linh của Hai Bà phù trì cho người Hạ Lôi vượt qua đại dịch, rồi ngày mai, hoa sẽ lại nở trên những cánh đồng của Hạ Lôi... và mong ngày Hương Canh, Hạ Lôi sớm nối lại được nghĩa xưa .
