Ngày ấy bức tường Berlin sụp đổ, ca sỹ Ái Vân đang du học tại Đông Đức chạy sang Tây Đức, không trở về Việt Nam nữa. Bởi trách nhiệm, tôi phải viết một bài báo về sự kiện này: “Ái Vân ra đi, đáng thương hay đáng trách?”
Cũng dịp này, thứ trưởng Bộ Văn hóa - Đình Quang vào công tác TPHCM. Vốn được ông quan tâm (ông là Đoàn trưởng Đoàn văn công Bình Trị Thiên - Trung Lào mà mẹ tôi là một diễn viên), nên tôi đến 57 Nguyễn Đình Chiểu là nhà khách của Bộ Văn hóa để đưa bản thảo bài viết xin ý kiến ông.
Ngoài là thứ trưởng phụ trách nghệ thuật, ông còn là người mà Ái Vân gọi là cậu, thân tình lắm (ông Hà Quang Định- bố của Ái Vân trước đây lấy chị ruột ông Đình Quang, sau bà mất, ông Hà Quang Định tục huyền với nghệ sỹ Ái Liên, sinh ra những người con trong đó có Ái Vân. Các con ông Hà Quang Định vẫn gọi ông Đình Quang là cậu).
Tôi nhớ khi đọc xong bài viết, khác hẳn với mọi lần, "ông cậu" Đình Quang nói với tôi rất nghiêm khắc: ”Kẻ bỏ đất nước đi thì bênh, mà người ở lại với Tổ quốc thì trách, thế là thế nào?” (Kẻ bỏ đi đây là cháu ông - Ái Vân,người ở lại là nghệ sỹ Trần Bình - chồng Ái Vân lúc ấy)!
25 năm sau, Ái Vân viết tự truyện, kể lại đời mình trong cuốn “Để gió cuốn đi”, trong đó có 17 trang bỏ trắng về quá khứ những năm tháng sống cùng Trần Bình.
Chính những điều này, từ lời trách của thứ trưởng Đình Quang, đến 7 trang sách bỏ trắng của Ái Vân, làm tôi nghĩ nhiều hơn về bạn tôi - Trần Bình. Hình như còn rất nhiều khoảng trống về anh, còn rất nhiều những điều chưa hiểu hết về anh...
Nghệ sĩ Nhân dân Trần Bình qua nét hí họa của Nguyễn Xuân Hoàng.
...Từ lâu rồi tôi nghiệm ra, Trần Bình chắc có bùa luôn dắt trong túi áo. Đã mà định tán tỉnh ai, thì rồi ai cũng đều mê Trần Bình hết. Nam mê đã đành, mà nữ thì càng… lăn lóc .
Một thờt trẻ tôi cũng mê và thân Trần Bình. (Sau này Trần Bình là Giám đốc Nhà hát nhạc nhẹ Trung ương, tức Nhà hát Đương Đại bây giờ).
Tôi thì từ mặt trận về, đang chờ về học lại tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đang tạm được “ăn lương” của ông Tạ Đinh Đề để viết kịch cho Đoàn kịch Đường Sắt. Còn Trần Bình cũng đang tác túc “lương ông Đề”, vì Nhà hát Thiếu nhi của Trần Bình giải thể, tất cả phải chuyển biên chế về Đoàn ca múa Hải Phòng, mà Trần Bình muốn ở lại Hà Nội với mối tình đầu nên chấp nhận “sống bụi” chờ thời ở Hà Nội.
Hà Nội những ngày ấy nghèo, lầm than và bát nháo lắm. Hậu quả của bao năm chiến tranh. Đói nghèo như đến với mọi nhà. Nhà cửa chật chội, chỗ ăn chỗ ở chỗ làm đều rất khó khăn.
Tìm được một góc cầu thang, kê được một chiếc giường tối tối ngả lưng, đã là may mắn. Ghế nhà ga, ghế đá công viên, vườn hoa ven bờ hồ hay hồ Hale Bảy Mẫu đêm đêm đều kín chật người đi hoang, đi bụi...
Có một đêm, tôi với Trần Bình cũng phải như thế. Hình như đêm ấy hai “bá tước si tình” đi xem các em Ánh Tuyết, Minh Thủy của Nhà hát kịch Trung ương diễn thì phải.
Khuya quá, lại gió bấc não nề nên chia tay các em sớm, lê về nhà ông anh Phan Lưu đạo diễn truyền hình ở phố Cao Bá Quát xin tá túc qua đêm.
Nhưng đến nơi thì ông anh đã tắt đèn đi ngủ, gọi cửa mãi chẳng thấy trả lời (ông này là cháu ngoại cụ Phó Thủ tướng Phan Kế Toại, thuôc diện cậu ấm, ăn ngủ giờ giấc có mẹ kèm nên điều độ lắm. Ông cũng rất yêu quý chúng tôi, và khi cho ăn cho ngủ cứ tủm tỉm: “Tao nuôi chúng mày quá là mẹ tao nuôi chiến sỹ cách mạng ngày xưa”).
Lại lê dép tiếp đến nhà ông anh Nguyễn Việt ở phố Nguyễn Gia Thiều. Ông này cũng là nghệ sỹ, một biên đạo múa nổi tiếng, yêu nhiều em nhưng lúc ấy vẫn “thân cô thế cô”.
Đứng trước cửa nhà ông, Trần Bình tự tin gõ cửa cộp cộp, ngay lập tức một mái đầu bù xù ló ra, tay xua xua: “Thôi thôi lạy các bố, các bố đi cho con nhờ” rồi đóng sập cửa lại. (Sau này ông anh mới xin lỗi, cớ rằng đấy là đêm đầu tiên ông anh rủ được người yêu về nhà ngủ, đang âu yếm nhau, nên không thể chứa chấp các đàn em được!)
Não nề quá, hai thằng bèn phờ phạc ra góc hồ HaLe gần đấy, chọn một ghế đá trống, ngồi co ro trong tiếng gió rít và hơi lạnh tê tái đưa lên từ mặt hồ. Cám cảnh vô cùng. Trần Bình có lẽ vô tư hơn tôi cho nên một lúc thì nghẹo đầu sang một bên, đã bắt đầu ngáy. Nhìn Trần Bình ngủ mà thú thật, tôi thương tôi đã đành, mà cũng thương nó vô cùng....
Hồi ký của ca sĩ Ái Vân bỏ trắng 17 trang viết về chồng cũ.
Tên thật nó là Trần Thanh Bình, nhưng đời nhiều giông bão quá, chẳng thanh bình tý nào nên sau này chỉ vắn tắt gọi là Trần Bình (Khi có con trai, vợ chồng nó đặt ngay tên con là Bình An, đời chỉ mong hai chữ Bình An mà thôi. Thế là hạnh phúc rồi!).
14 tuổi, nó đã nhảy tàu điện từ Hà Đông ra Hà Nội dấn thân vào nghệ thuật và cuộc đời. Đơn độc và hai bàn tay trắng! Thương bạn rồi lại thương thân - thân phận những thằng lính như mình trở về sau chiến tranh, đói rách và không cửa không nhà…
Rồi lại nghĩ đến chặng đường phía trước thế nào đây, khi đói thế này, rách thế này mà hai thằng lại cứ quyết chí dấn thân vào nghệ thuật? Thế là những vần thơ chợt đến, trên ghế đá đêm mùa đông ấy, tôi viết bài thơ “Đi bụi trong đêm mùa đông”, viết không để thở than, mà viết để thắp lên một ngọn lửa nhỏ cho lòng mình và lòng bạn qua những đêm dài lạnh lẽo, qua những nghịch cảnh cuộc đời...
… Sáng sau chia tay nhau, hai thằng hai ngả, lại lăn lộn trường đời. Trần Bình đi tập trung để đi một tỉnh miền núi quay phim, nó được mời đóng một vai chính trong phim “Độ dốc”, cùng nghệ sỹ Tuệ Minh. Hai thằng mua một gói xôi ngô, xin rưới thật nhiều mỡ, chia đôi cho nhau lót dạ rồi mỗi thằng mỗi ngả. Nhìn nó vừa chui chúi đi, vừa ăn xôi, tôi như thấy rưng rưng trên mắt....
Nói thật trong đời, tôi đã tưởng mình nghị lực do đời lính và chiến trường tôi luyện, nhưng xem ra Trần Bình lại còn nghị lực hơn nhiều.
Một đêm mùa đông đi bụi như trên là chuyện nhỏ, nó còn bao đêm mùa đông khác cùng các anh Trọng Khôi, Lưu Quang Vũ. Ngọc Tân… của Nhà hát kịch Trung ương đi vác bè nứa ở sông Hồng sau những đêm diễn, mồ hôi ướt đẫm vai áo trong gió rét để có thêm thu nhập cải thiện đời sống, kiếm chén rượu suông nhắm với trăng suông bàn luận về chuyện nghệ thuật, chuyện đời.
Trần Bình trên sân khấu múa.
Chưa hết, đời Trần Bình như nó tự thú sau này tiếp theo còn là những giông bão hơn nữa: một lần đã toan tự tử, hai lần trắng tay, rồi những lần chia ly … Nhưng cuối cùng nó lại nên người “oanh liệt”: Được phong tặng danh hiệu Nghệ sỹ Nhân dân năm 45 tuổi còn biểu diễn đầy máu lửa trên sân khấu.
20 năm sau đêm đi bụi ấy, được trao quyền Giám đốc nhà hát Nhạc nhẹ quốc gia (vì lúc ấy chưa là Đảng viên nên mới là quyền), giữ cho nhà hát đại diện quốc gia này tồn tại và sáng đèn suốt 25 năm sau, dù nhiều nhà hát trong nam ngoài bắc đã không còn phiên hiệu, hay nói cách khác là đã giải thể.
Và giờ đây, khi đến tuổi về hưu, sự nghiệp nhà hát lại được Trần Bình trao lại cho người vợ yêu quý và phơi phới của mình gánh vác trên cương vị Giám đốc nhà hát…
Đấy là Nguyễn Quỳnh Trang mà một ngày đầu xuân năm xưa, tôi lớ ngớ ra Hà Nội, chẳng hiểu sao lại được một em người mẫu rủ đi lễ chùa Hà, vào đấy bỗng thấy Trần Bình cũng đi lễ chùa, với một cô bé trẻ lắm, xinh lắm. Trần Bình giới thiệu: “Đây là Quỳnhh Trang, diễn viên múa nhà hát tôi”. Thấy thời gian sau, Trần Bình cưới cô gái ấy, và gắn bó cho đến hôm nay, cũng đã hàng chục năm.
Trộm nghĩ từ buổi đầu Trần Bình đến với nghệ thuật múa, là diễn viên múa và gắn bó với múa, nhưng sau này không hiểu sao lại gắn bó nhiều hơn với lĩnh vực hát, góp phần lăng xê được rất nhiều ngôi sao ca nhạc rực rỡ (dù tôi đồ rằng ông này mà hát thì quá ống bơ rỉ…)
Nhưng cuối cùng thì may thay, Trần Bình gặp Nguyễn Quỳnh Trang, gắn bó với Nguyễn Quỳnh Trang. Múa lại trở về múa. Lá lại rụng về cội, nước lại chảy về nguồn.. Bởi thế Thanh Bình từ ấy mới bình yên, thật sự thanh bình và hạnh phúc hay chăng?
Cũng xin được nói thêm rằng, Ái Vân có thể trở về biểu diễn ở đất nước, có công lớn của Trần Bình. Tận tâm, đầy khôn ngoan, giàu tình nghĩa. Nhớ những buổi đầu trở về đất nước, có một đêm tôi ngồi cùng Trần Bình, Ái Vân - chỉ ba người thôi - ở một quán cà phê nhỏ nơi góc phố Nguyễn Du. Cả ba đều im lặng rất lâu, chỉ thấy những dòng nước mắt chảy thành vệt trên má Ái Vân…
