Người mường Deenh ở Cẩm Thủy, Thanh Hóa.
Người mường Deenh quê tôi xem việc đón khách và đãi khách như một giá trị văn hóa từ lâu đời. Trong các nghi lễ, người mường Deenh coi rượu như thức uống quý, như thủ tục gặp gỡ, như niềm vui ngày xuân.
Bên những áng xường nhà thông gia gặp mặt, đặt miếng trầu dạm ngõ, bên những cuộc thăm cháu mới của bên ngoại, bên mâm cơm tất niên hay lễ chào đoàn sắc bùa chúc Tết không thể thiếu chén rượu ngon nhất mà gia chủ để dành cho sự kiện. Rượu xưa được chưng cất từ ngô, khoai, sắn, sau này người ta ủ ừ gạo tẻ, nếp cái hoa vàng, nếp cẩm, thức rượu ngon và có hương vị đặc biệt hơn.
Dù chưng cất từ đâu, với người mường Deenh, rượu cũng được ủ men và nấu rất cẩn trọng, kĩ lưỡng. Rượu tránh ủ quá men sẽ đắng, thiếu men sẽ nhạt. Cơm rượu ủ quá rượu chua, cơm chưa ngấu đem chưng sẽ không được rượu. Cơm rượu vừa men, chín tới và đều sẽ là cốt lõi của rượu ngon.
Người mường Deenh rất kén nước pha rượu. Nước trong vắt buổi sáng được đóng vào chum, để ít hôm cho lắng, khi nấu rượu ngọt và đằm. Kỹ thuật chưng cất vừa lửa cũng làm nên sự hoàn hảo của mẻ rượu ngon.
Ngoài các loại rượu chưng cất, trong những cuộc vui, rượu cần cũng được chuẩn bị kỹ lưỡng từ trước sự kiện. Cuộc rượu được xem là một cuộc giao lưu văn hóa uống. Từ việc chuẩn bị rượu, dụng cụ uống như chén hoặc bát đến đồ nhắm tương thích với rượu cũng được lưu tâm. Sự trọng thị khách trước nhất là rượu ngon.
Tiệc rượu người mường Deenh trang trọng trong lời mời, thái độ ân cần, hiếu khách trong từng cử chỉ. Tiệc rượu gắn với các điệu xường mời: mời rửa chân, mời lên thang, ngồi chiếu. Lời xường mời rượu thường nhuần nhịn, ẩn đi công phu và sự cầu kì thay vào lời nói nhã như: chén rượu nhạt (thực tế là rượu ngon, rượu để dành thết đãi) chén rượu suông (thực tế là đồ nhắm chuẩn bị rất thịnh soạn).
Người Mường thường đưa rượu với các món đồ, nem chua, chả thịt lá chanh, canh đắng, cá suối, cá sông nướng hoặc hấp đồ lá đu đủ. Cuộc rượu thường bắt đầu bằng lời chào mời bằng câu xường khiêm nhường về sự ra đời của thức uống, đồ nhắm, hỏi han sức khỏe người già, mùa màng năm mới, tình hình con cháu...
Cứ như thế các làn điệu xường cùng họ đi vào tâm tư, xen vào câu chuyện mùa màng, gia cảnh, đưa tiệc rượu kéo dài có lúc thâu đêm.
Cuộc rượu cũng có khi có sự phụ họa thêm của đàn bà con gái trong nhà. Họ làm bếp, đôi lúc ngồi xuống bên cạnh chiếu vận một điệu xường rang đối đáp hoặc ngợi khen cổ vũ khách uống, chén rượu họ mời khách không thể từ chối vì đấy là thể trọng.
Mâm cơm đãi khách của người mường Deenh.
Du khách mùa xuân đến với người mường Deenh ở Thanh Hóa có thể ra về khi đã ngấm rượu, giải rượu, cũng có thể ngủ lại nhà chủ. Gia chủ sẽ chu đáo chăm sóc họ khi quá chén trong tiệc rượu, coi đó là sự thường.
Khách quá chén được trải đệm, ủ chăn ấm, gối thơm từ lá ngải khô, lá chè, gối thơm vừa ấm vừa giải cảm đưa khách vào giấc ngon lành. Cũng như tục các mường, người mường Deenh rất trọng bữa ăn, giấc ngủ. Đặc biệt với khách đường xa, ăn uống hay ngủ nghỉ được coi là sự thết đãi. Người Mường hiếu khách và nể trọng người tử tế nên những câu như: nhịn miệng đãi khách, nhường lời được lòng được thực hành một cách đương nhiên.
“Đêm nằm năm ở” là tục ngữ thể hiện quan niệm giấc ngủ được coi trọng. Khách ngủ lại nhà chủ mường Deenh không lo lạnh, không sợ đứt giấc. Người nhà dậy sớm nấu một nồi cháo, tô canh lóng cho khách ăn sớm, giải rượu, cũng được làm nhẹ khẽ khàng tránh khách giật mình.
Bữa sáng sau đêm quá chén, khách ăn bát cháu gà nóng hoặc húp bát canh lóng nấu thịt gà hành tăm. Bao nhiêu ứ khí, hơi lạnh sẽ thoát ra, người sảng khoái. Sau bữa sáng nếu khách vội lên đường, nắm xôi gói mo cau đồ với gà có chút chẻo chấm đã gói cẩn thận, chủ nhà sẽ xin phép bỏ vào đãy cho khách ăn lỡ độ đường.
Không màu mè hoa mĩ, người mường Deenh đón và chăm sóc, đưa và hẹn khách ngày trở lại trong hương xôi thơm, canh gà lưu luyến, trong chăn ấm, gối thơm, đệm êm dệt từ thổ cẩm vải bông, sợi tơ tự làm. Người mường Deenh trọng khách lúc ở, lưu luyến khách lúc đi.
