Trình độ thưởng thức văn hóa nghệ thuật đang bị “hạ mức” do thực trạng sinh hoạt văn hóa nghệ thuật ở nước ta đang thiên về các loại hình văn hóa đại chúng.
Các loại hình văn hóa nghệ thuật chính thống, bác học đang bị lấn lướt. Những chuyện “rối ren” trong đời sống văn hóa nghệ thuật cũng thường xảy ra trong giới văn hóa đại chúng này. Đó là một hiện tượng phiến diện cần chú ý.
Đó là nhận định của GS. Đình Quang (ảnh), nguyên Thứ trưởng Bộ VHTTDL, trong cuộc trao đổi với chúng tôi.
Thưa GS, nhu cầu hưởng thụ văn hóa của người dân lúc nào cũng cần thiết. Tuy nhiên, những sản phẩm văn hóa, tinh thần mà người dân được thụ hưởng không phải đều là sản phẩm chất lượng, đặt biệt là theo từng vùng, miền. Theo ông làm thế nào để hạn chế tình trạng này?
Trước hết không thể xác định một cách tùy tiện nhu cầu văn hóa, loại hình văn hóa nào là cần, loại nào là không cần, sản phẩm văn hóa nào là thiết yếu, sản phẩm nào là thừa, thời điểm nào là cần, thời gian nào là không nhất thiết cần phải có… bởi vì nó tùy thuộc vào sự phát triển kinh tế, xã hội, vào tập tính và trình độ văn hóa của một không gian đất nước cụ thể, một thời điểm lịch sử cụ thể mà ở đó con người sinh sống.
Đứng trên góc độ của nhà quản lý văn hóa khi xác định nhu cầu văn hóa, cân nhắc loại hình, và sản phẩm văn hóa, không thể ấn định một cách chung chung mà không thèm xét đến các yếu tố khoa học kỹ thuật, môi trường, thời điểm, thói quen thưởng thức của từng vùng, miền, từng địa phương….
Yêu cầu xác định tính chung cả nước và tính riêng của từng địa phương này, trong hoàn cảnh nước ta lại là hết sức cần thiết. Bởi vì đất nước ta dài, xuôi ngược rất khác biệt, lại bị chia cắt khá lâu năm với những thể chế và những điều kiện kinh tế kỹ thuật, tập tính hưởng thụ khác nhau và chênh lệch.
Miền núi thiên về dân ca dân vũ, trường ca đoản thi hơn. Văn học tiểu thuyết, tranh giá vẽ, tân nhạc và nhạc không lời phát triển ở miền xuôi hơn. Số lượng đoàn kịch nói phía Bắc phát triển nhiều hơn phía Nam. Cải lương ra đời ở miền Nam nhưng lại đã nhanh chóng lan ra cả nước, ngược lại chèo cổ hàng ngàn năm cho tới nay vẫn không thể bắt rễ vào miền Nam mà chỉ có những cuộc lưu diễn chủ yếu cho khán giả người Bắc di cư…
Do đó, nếu chỉ có quy hoạch bao quát mà xem nhẹ quy hoạch cụ thể cho từng vùng miền, từng địa bàn thì hậu quả sẽ không tương xứng với công sức bỏ ra.
Chúng ta vẫn nói văn hóa là nền tảng nhưng đầu tư cho văn hóa đã hợp lý chưa?
Cần phân biệt sự khác nhau giữa nhu cầu vật chất và nhu cầu văn hóa. Nhu cầu vật chất như đói cần ăn, khát cần uống, lạnh cần mặc ấm, nóng cần quạt..v.v đó là nhu cầu bẩm sinh của cơ thể và chúng thỏa mãn mặt sinh học của cơ thể, mang tính vật chất. Sự lão luyện tinh thông trong việc đáp ứng nhu cầu vật chất, chẳng hạn như giỏi phân biệt mùi hương, vị rượu… là nhờ ở sự nhạy cảm và khả năng phân biệt của các giác quan.
Nhu cầu văn hóa, trái lại đáp ứng cho nhu cầu nhận thức, trí tuệ và cảm xúc thẩm mĩ. Sự tinh thông ở đây không thể chỉ nương tựa vào sự tinh luyện của giác quan mà là ở sự cao thấp, sâu nông của trình độ cảm thụ và nhận thức.
Trong ngôn ngữ thường nhật, đôi khi người ta vẫn thường gọi là nghệ thuật ẩm thực, nghệ thuật pha chế, may đo..v..v.…nhưng từ nghệ thuật ở đây chỉ có ý chỉ về sự tinh luyện của giác quan, khéo léo thủ công…, chúng không buộc phải mang tính hình tượng, một loại ngôn ngữ thuộc tính của văn hóa, nghệ thuật, và cũng không chứa đựng một nội dung xã hội cụ thể nhất định nào.
Như trên đã nói, nhu cầu vật chất khác với nhu cầu văn hóa nghệ thuật. Ở một mức tương đối nhất định, nhu cầu vật chất là nhu cầu bẩm sinh, đói thi khắc biết tự tìm ăn… còn nhu cầu hưởng thụ văn hóa là kết quả của quá trình giáo dục và tu dưỡng.
Như vậy, để có nhu cầu hưởng thụ văn hóa cũng phải đạt được một trình độ nhất định?
Đúng vậy. Để đạt trình độ thưởng thức văn hóa nghệ thuật một cách tinh tường nhất thiết phải có sự giáo dục tu dưỡng nhất định. Phải bắt đầu có sự bồi dưỡng tự nhiên từ lời ru của mẹ, câu chuyện cổ tích của bà và chương trình giáo dục thường thức văn hóa nghệ thuật của nhà trường nhưng yêu cầu này trong hệ thống giáo dục và truyền thông của ta còn khá mỏng manh. Người "mù" họa, "điếc" nhạc, lười đọc.. ở ta hiện nay không ít, so với các nước phát triển là một điểm yếu khá rõ.
Xin cám ơn GS!
