Định kỳ hai năm một lần, Liên hoan hát then, đàn tính toàn quốc được tổ chức nhằm tôn vinh, bảo tồn, phát triển nghệ thuật dân gian đặc sắc của các dân tộc Tày, Nùng, Thái góp phần phục vụ nhu cầu hưởng thụ đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc.
Liên hoan hát then, đàn tính toàn quốc lần thứ IV tại Lạng Sơn vào 4-6/11/2012 diễn ra trong niềm vui, niềm tự hào của đồng bào các dân tộc miền núi phía Bắc bởi theo lộ trình, năm 2015, hát then, đàn tính sẽ được trình UNESCO công nhận là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.
Hát then mang giá trị nghệ thuật độc đáo
Di sản quý
Theo quan niệm của người Tày, Nùng, Thái, ngoài thế giới trần gian còn có thế giới tâm linh, nơi các vị thần linh ngự trị tạo ra muôn loài, ban phát cuộc sống ấm no hạnh phúc cho con người ở thế giới trần tục. Họ cũng cho rằng, chỉ có những người với khả năng đặc biệt như "ông then", "bà then" thông qua nghi lễ diễn xướng mới có thể trình diễn được với thế giới thần linh; họ là cầu nối giữa hai thế giới.
Giữa không khí trang trọng của ngày vui, thông qua lời then cùng tiếng nhạc khi réo rắt, khi trầm bổng, của tiếng đàn tính, đàn nhạc sóc, “ông then”, “bà then” sẽ thực hiện sứ mệnh thiêng liêng mà các vị thần linh giao phó để giải hạn, cầu an, làm lễ tơ hồng, cầu cho bản làng yên ấm, hạnh phúc... Bởi vậy, từ bao đời nay, hát then trở thành nét văn hóa đặc sắc trong đời sống tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở miền núi phía Bắc.
"Then" là từ biến âm của chữ thiên (tức trời). Đàn tính - loại nhạc cụ hai dây (hoặc ba dây) được làm từ vỏ cây bầu, có âm thanh trầm ấm - hoà quyện với hát then hiện hữu trong đời sống như một nét văn hoá đặc trưng không thể thiếu của người dân. Người ta gọi đàn tính là đàn then. Đàn then là đàn trời cho các bà bụt (người chuyên sử dụng đàn then vào việc cúng lễ). Trong dân gian vẫn lưu truyền về một câu chuyện, trong một giấc mơ vàng, họ được ban cho cây đàn trời và dạy cho các bài hát then. Do đó, tiếng đàn tính, lời hát then mới có sức lôi cuốn kỳ lạ đến như vậy.
Với phương châm bảo tồn, trân trọng các giá trị văn hóa đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, qua 3 lần tổ chức Liên hoan hát then, đàn tính toàn quốc nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình của đồng bào các dân tộc đặc biệt là đồng bào miền núi phía Bắc.
Bỏ định kiến “thầy cúng”
Mặc dù có sức lan tỏa mạnh mẽ, song hát then cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam đứng trước nguy cơ mai một nghệ nhân, thiếu người kế cận. Ông Nguyễn Vũ Phan, Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Tuyên Quang, cho biết: “Tuyên Quang có tất cả 4 nghệ nhân nắm giữ làn điệu then cổ thì đã mất đi 2 người. 40 hạt nhân văn hóa là người dân tộc Tày có nhiệm vụ phổ biến, duy trì làn điệu hát then ở cơ sở cũng chỉ có một số người biết hát then cổ. Thực trạng này là thách thức không nhỏ đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản hát then".
Còn ở Lạng Sơn, theo ông Hoàng Thành Khởi, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Văn Quan cho biết, đã mấy lần làm đề án bảo tồn hát then nhưng rồi phải bỏ ngang vì thiếu kinh phí, nhưng nếu có tiền cũng không có người truyền dạy. Xã Bình Phú, nơi hiếm hoi của tỉnh còn duy trì được đội hát then truyền thống thì mỗi năm đội văn nghệ xã cũng chỉ biểu diễn được 3-4 buổi.
Một lần nữa, việc bảo tồn di sản từ các nghệ nhân vẫn luôn là hướng đi đúng. Nghệ nhân hát then vốn là thầy cúng, tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu văn hóa, họ cũng là các nghệ sĩ dân gian. Đây cũng chính là một nét độc đáo mà không phải dân tộc, loại hình nghệ thuật nào cũng có. Bởi vậy, theo ông Hoàng Đức Hậu, Vụ trưởng Vụ Văn hóa dân tộc (Bộ VHTTDL), cho rằng: “Muốn bảo tồn then cổ cần bảo tồn nguyên bản không gian của then như nó đang tồn tại và diễn ra trong đời sống. Không thể bảo tồn nếu dẹp bỏ nghề của các “ông then”, “bà then” bởi họ chính là linh hồn của then. Nhiệm vụ của những người làm văn hóa cần phải tôn vinh những người “giữ then” như giữ lửa, có sự lựa chọn để hạn chế những sắc thái mê tín không còn phù hợp với suy nghĩ, tình cảm con người hiện nay”.
