Tổng Bí thư duyệt "Bao giờ cho đến tháng Mười"

Tuy nhiên, bộ phim này được xem là hi hữu trong làng điện ảnh bởi được chính Tổng Bí thư Trường Chinh duyệt phim.

13 lần duyệt

Nội dung của bộ phim rất đơn giản, mở đầu bằng cảnh chị Duyên về làng sau khi vào Nam thăm chồng. Chồng chị đã hy sinh trong một trận chiến đấu ở biên giới Tây Nam, Duyên muốn giấu kín tin dữ đó vì không muốn bố chồng già yếu phải đau buồn. Chị phải nhờ Khang, một giáo viên trong làng viết những lá thư giả để làm yên lòng gia đình chồng...

Tiếp theo là những tình huống  đầy ắp tình người trong quan hệ giữa nàng dâu và bố chồng, con cái, bà con trong làng... kể cả thế giới bên trong của nhân vật chính là Duyên.

Khi bắt tay thực hiện, Đặng Nhật Minh có lẽ không nghĩ rằng làm bộ phim này có thể gặp nhiều khó khăn đến vậy. Ông kể: “Kịch bản “Bao giờ cho đến tháng Mười” được Cục Điện ảnh thông qua một cách nhanh chóng, chỉ yêu cầu về nội dung không được để thầy giáo Khang yêu cô Duyên. Nhưng đến lúc bộ phim hoàn thành, có một trường đoạn khiến “Bao giờ cho đến tháng Mười” lập nên một kỉ lục cho đến tận bây giờ: 13 lần duyệt phim.

Trường đoạn về phiên chợ âm dương, một phiên chợ âm u với những ánh nến lập lòe hư ảo, những bóng người đi lại vô thức, những cánh tay đưa ra nhưng không thể chạm được vào nhau. Không có cảm giác rùng rợn hay sợ hãi, mà chỉ có sự rưng rưng thương cảm cho những cuộc gặp gỡ ngắn ngủi nhưng vẫn rõ ràng sự chia lìa cách trở. Duyên đã gặp Nam, chồng mình trong khung cảnh như thế.

Trường đoạn này lời thoại ít, nhưng đã “nói” được rất nhiều bằng ngôn ngữ hình ảnh. Nhiều người đánh giá, trong lịch sử phim Việt, đặc biệt là phim nghệ thuật, không có nhiều phim sử dụng ngôn ngữ điện ảnh xuất sắc như vậy.

Họa sĩ thiết kế của phim là Nguyễn Văn Vý đã chọn một bờ sông Nhuệ ở làng Cự Đà để dựng cảnh chợ âm dương. Dựng xong chưa kịp quay thì nước sông dâng cao cuốn phăng cả chợ.  Khi phim ra mắt “phiên chợ âm dương” đã phải nhận những phản ứng quyết liệt của Ban giám đốc Hãng phim truyện Việt Nam ngày ấy.

Đạo diễn Đặng Nhật Minh kể thêm rằng, khi bộ phim hoàn thành, giám đốc hãng phim xem xong yêu cầu cắt bỏ trường đoạn chợ âm dương vì lý do mê tín dị đoan. Khó ở chỗ, đó lại là một trong những trường đoạn tâm đắc nhất của cả đoàn làm phim.

Và với riêng vị đạo diễn còn là cả những dấu ấn vô cùng sâu đậm. Ông  kể  lại trong “Hồi ký điện ảnh” của mình ấn tượng với câu chuyện cổ Việt Nam về một đôi vợ chồng trẻ. Người chồng bị chết một cách oan ức nên thường báo mộng dặn vợ chờ đến phiên chợ Mạch Ma để gặp nhau.

Chợ Mạch Ma ấy nằm ở Quảng Yên (tỉnh Quảng Ninh). Một lần trên đường đi Hạ Long, khi qua bến phà Rừng, vị đạo diễn bàng hoàng nhận ra mình đang ngồi uống nước trong chính cái chợ Mạch Ma đó. Đi sâu vào tìm hiểu, ông còn biết những thôn nào, xã nào, ngày giờ nào, có những phiên chợ âm dương. Bởi tâm thức của người Việt Nam không có sự cách biệt giữa cõi âm và cõi dương, giữa người sống và người chết.

Trước áp lực của ban giám đốc xưởng phim, đạo diễn Đặng Nhật Minh buộc phải rút gọn trường đoạn này. Ngay cả khi như vậy, “phiên chợ âm dương” vẫn khiến cho bộ phim phải kiểm duyệt qua nhiều tầng nấc. Cứ mỗi nấc duyệt lại nảy sinh thêm những rắc rối mới.

Cảnh phim “Bao giờ cho đến tháng Mười”

Đạo diễn nhớ lại: “Mặc dù Thứ trưởng Bộ Văn hóa Đình Quang ủng hộ, nhưng Thứ trưởng Vũ Khắc Liên lại băn khoăn không biết lúc này đã nên nói đến chuyện đau thương mất mát trong chiến tranh chưa?  Nên xin ý kiến thêm các anh ở trên.

Cứ như vậy lần lượt các Thứ trưởng đến Bộ trưởng, rồi tới Ủy viên Bộ Chính trị Tố Hữu, Trưởng ban Tổ chức Trung ương Đảng Nguyễn Đức Tâm và rồi cuối cùng là tới Tổng Bí thư Trường Chinh duyệt. Tổng cộng tất cả là 13 lần”.

Hai chữ "thương lắm!"

Đạo diễn Đặng Nhật Minh kể về lần duyệt phim cuối cùng, cũng là lần duyệt phim “thót tim” nhất: “Tôi cảm tưởng như mình là kẻ có tội bị các phiên tòa lôi ra xét xử liên tục. Tưởng đã thoát được trong phiên này lại bị lôi ra xử lại trong phiên khác.

Trước khi được gọi đem phim tới chiếu tại nhà Tổng Bí thư Trường Chinh, tôi nói với các đồng sự: Có lẽ đây là phiên xử cuối cùng. Đồng chí Trường Chinh ăn cơm tối xong cùng cả nhà ra phòng khách để xem phim. Một chiếc máy quay lưu động đã được đặt sẵn giữa phòng. Đèn tắt. Phim bắt đầu chiếu trong tiếng máy chạy rè rè.

Tôi ngồi một góc phòng bên cạnh nữ diễn viên Lê Vân hồi hộp quan sát thái độ của đồng chí Tổng Bí thư. Tôi thấy đồng chí im lặng xem, theo dõi diễn biến trên phim không biểu lộ thái độ gì. Khi đèn bật sáng, đồng chí chậm rãi tiến về phía nữ diễn viên Lê Vân bắt tay và chỉ nói mỗi một câu: Thương lắm. Rồi đi vào”.

Cả đoàn ra về phấp phỏng, không biết hai chữ “thương lắm” có phải là lời phán quyết cuối cùng chưa?  Tuy nhiên, sau lần đem phim vào chiếu cho Tổng Bí thư xem tôi không thấy giám đốc hãng phim yêu cầu chiếu cho ai xem nữa.

“Bao giờ cho đến tháng Mười” đã được “tha bổng”.  Rất nhanh chóng, bộ phim được khán giả đón nhận hết sức nồng nhiệt. Không những thế nó còn nhận được mối thiện cảm rất lớn của khán giả nước ngoài. Có lẽ đây là một phim truyện đầu tiên của Việt Nam đến được với công chúng ngoài biên giới sau năm 1975.