Thái y viện triều Nguyễn là cơ quan chuyên trách chăm sóc sức khỏe cho vua, hoàng tộc, hậu cung, quan lại trong triều đình và quản lí các hoạt động y tế của cả nước. Ảnh: Dung Trinh.
Ở nước ta, từ triều Lý đã lập Ti Thái y; triều Trần, Hậu Lê có Viện Thái y để chăm sóc sức khỏe cho vua, hoàng tộc, quan lại và chuyên trách về y tế. Đến triều Nguyễn, vua Gia Long cho đặt Thái y viện từ khi xưng vương.
Theo Đại Nam thực lục, tháng 10 năm 1790, ông cho đặt Thái y viện, sai thuộc nội Cai đội Nguyễn Thận kiêm quản. Sách Đại Nam nhất thống chí cho biết, ban đầu Thái y viện được xây dựng ở phường Dưỡng Sinh trong Kinh thành Huế; triều Minh Mệnh, viện dời về phía đông Duyệt Thị đường trong Tử Cấm thành.
Thái y viện triều Nguyễn là cơ quan chuyên trách chăm sóc sức khỏe cho vua, hoàng tộc, hậu cung, quan lại trong triều đình và quản lý các hoạt động y tế của cả nước. Thái y viện có nhiệm vụ “phân biệt hư thực, âm dương và phép gốc ngọn, sau trước, những sự có quan hệ đến thuốc thang”.
Năm 1802, vua Gia Long cho đặt Chánh y, Phó y nhưng không có số người nhất định. Năm Gia Long thứ 4 (1805), nhà vua chuẩn định phẩm hàm cho quan viên trong Thái y viện để hoàn thiện bộ máy. Sau đó, vua Gia Long lại chia ban, cấp lương tháng cho thuộc viên làm việc trong viện. Tuy nhiên, bộ máy tổ chức của Thái y viện triều Gia Long còn rất đơn giản. Năm 1820, sau khi lên ngôi, vua Minh Mệnh tiếp tục hoàn thiện cơ cấu tổ chức, định viên ngạch, phẩm hàm cho nhân sự Thái y viện. Năm Minh Mệnh thứ 10 (1829), vua cho đặt chức viện sứ, trật chánh tứ phẩm đứng đầu viện; năm thứ 16 (1835) đặt chức tả viện phán và hữu viện phán…
Với tầm quan trọng của một cơ sở chăm sóc sức khỏe đặc biệt, nên Triều Nguyễn rất chú trọng việc tuyển chọn thầy thuốc vào Thái y viện. Việc tuyển chọn này được thực hiện rộng rãi. Những ai đã từng học nghề thuốc và hành nghề thầy lang giỏi dù ở hoàn cảnh nào, không kể nguồn gốc xã hội cũng đều có thể sát hạch vào tổ chức Thái y viện thông qua việc tuyển chọn các ngự y.
Chưa dừng laị ở đó, cứ 2 năm triều Nguyễn lại có chế độ định kỳ kiểm tra chất lượng và năng lực chữa bệnh của các y quan làm nghề thuốc.
Về lịch trình làm việc của Thái y viện được tuân thủ theo quy định hết sức nghiêm ngặt, chặt chẽ. Viện sứ và ngự y ngày đêm cắt lượt nhau chầu trực phòng khi có việc cần đến, còn các thuộc viên cũng đều túc trực ở viện để phụ giúp. Nếu trường hợp vua đi ngự tuần xa, thì Thái y viện sẽ cử người mang theo thuốc thượng phương theo hầu, phòng khi vua gặp trường hợp bất trắc.
Chỉ có những người am hiểu về mạch lý, phương pháp chữa bệnh rõ ràng, hiệu quả thì mới được cấp bài ngà vào ngự chẩn. Ảnh: Dung Trinh.
Việc khám bệnh và dâng thuốc cho nhà vua được thực hiện thường xuyên và hết sức cẩn trọng, không phải người nào trong Thái y viện cũng được đến khám và chữa bệnh cho vua. Chỉ có những người am hiểu về mạch lý, phương pháp chữa bệnh rõ ràng, hiệu quả thì mới được cấp bài ngà vào ngự chẩn.
Ngự y tham gia khám chữa bệnh cho vua, có khi chỉ 1 người, có khi 2 đến 4 người, hoặc nhiều hơn, tùy theo bệnh trạng. Người khám bệnh được chỉ định có thể là quan ngự y, cũng có thể là các quan khác am tường về y thuật. Nhưng cũng có khi thầy thuốc không phải là người của Thái y viện mà là một vị quan hay thầy lang ở ngoài.
Những người xem mạch cho vua thường được chọn trước như năm Minh Mệnh thứ 19 (1838) chuẩn lời tâu: “Y chính viện Thái y là Đặng Văn Giảng, Trần Duy Huân đều là người cẩn hậu, cấp cho bài ngà để vào cung xem mạch”.
Năm Thiệu Trị thứ 3 (1843) thì chọn Y chính Hoàng Đức Hạ, Y phó Nguyễn Văn Đường; thời Tự Đức chọn Nguyễn Tất Cát, Lê Quang, đều là người lão thành, am hiểu mạch, được đeo bài ngà vào cung xem mạch”.
Sau khi ngự chẩn xong, ngự y phải giải thích chứng bệnh cho vua biết, sau đó trở về Viện họp bàn trị bệnh và kê đơn thuốc làm giấy dâng lên. Nếu được vua bằng lòng dùng thì lập tức bào chế vị thuốc tinh khiết, thượng hạng, có công hiệu cao trong việc chữa bệnh. Trước khi cung tiến thuốc lên, thuốc đã được đường quan ở Viện và Nội các xem xét, kiểm tra kĩ lưỡng. Nguồn thuốc này chủ yếu dựa vào chế độ thu thuế bằng dược liệu.
Các ngự y trong Thái y viện nếu chữa được khỏi bệnh cho người trong hoàng cung, đặc biệt là bệnh của vua thì vinh quang nhận được ít ai sánh bằng. Khi dùng ngọc dược mà bệnh tình thuyên giảm, vua vui mừng ra sắc lệnh ban khen: “Thái y viện dâng thuốc Ôn tạng hoàn, gần đây, ta dùng thuốc ấy có hiệu nghiệm, thực hay trị được chứng giun để trừ bệnh hoạn tâm phúc. Đáng khen là thuốc hay”, Vua Minh Mạng lập tức ban thưởng hậu đãi cho các ngự y kỷ lục và tiền vàng, tiền bạc theo thứ bậc khác nhau.
Ngoài ra, các quan ngự y có công lớn cũng được thăng chức hàm: “Nguyên y phó Thái y viện là Đặng Văn Chức, văn học khá thông, biết nghề chữa bệnh, làm việc đắc lực. Vậy gia ân thăng bổ Đặng Văn Chức làm Tả viện phán”. Còn vua Thiệu Trị vào năm 1847 cũng có chỉ dụ: “Lần này hoàng tử lên đậu mùa, bệnh được tốt lành. Vậy gia ân cho những người trông coi việc thuốc thang là y chính Nguyễn Văn Hạnh được thăng thụ chức Hữu viện phán, Đoàn Công Loan cho chuyển bổ làm Tả viện phán”.
Các ngự y trong Thái y viện nếu chữa được khỏi bệnh cho người trong hoàng cung, đặc biệt là bệnh của vua thì vinh quang nhận được ít ai sánh bằng. Ảnh: Dung Trinh.
Nhưng cũng có lần vì sơ suất mà Thái y viện dâng thuốc lên, trong thuốc lại có mọt. Khi nội giám xét ra, tâu lên thì Y chính Đoàn Văn Hòa, Nguyễn Tăng Long đều bị giáng 4 cấp. Cũng có khi Thái y viện kê thuốc không hiệu quả, vua Minh Mệnh xuống dụ quở trách Cơ mật viện là Nguyễn Kim Bảng và Trương Đăng Quế: “Từ nay, bản tâu về đơn thuốc do Thái y viện dâng, các ngươi nên xét kỹ xem bài thuốc có hợp không. Phàm tôi con đối với vua cha khi có bệnh, không thể không biết đến bài thuốc, huống chi các ngươi đều là đại thần. Gặp khi nào tiến thuốc thì cho bộ hộ thượng thư Lương Tiến Tường, vệ úy lĩnh thị vệ Lê Thuận Tĩnh, quản lý văn thư phòng thượng bảo khanh Thân Văn Quyền hội đồng với ngự y xét nghiệm vị thuốc để tỏ sự thận trọng”.
Trường hợp nặng hơn, nếu vua uống thuốc mà vẫn trọng bệnh, chẳng may bị qua đời, ngay lập tức các quan ngự y trở thành kẻ phạm tội, bị bắt tống giam, Đại Nam thực lục chép: “Giam hai thầy thuốc là Hoàng Đức Hạ và Đặng Công Tuấn vào ngục. Khi trước, Thánh tổ Nhân hoàng đế yếu nặng, bọn hạ chữa thuốc không có công hiệu, đưa xuống đình thần bàn xét, đều nói là: bọn hạ biết mà không nói, là bất trung; dám tự theo ý mình, là bất kính. Tội bất trung và bất kính không gì to bằng. Xin khép vào tội trảm giam hậu”.
Mãi đến khi vua Thiệu Trị lên ngôi, vua xét rõ tội mới cho giảm án: “Bọn Hoàng Đức Hạ giữ việc chữa thuốc, ta vẫn thường gọi vào thăm bệnh, khi xem mạch hỏi bệnh, trông khí sắc, nghe tiếng nói, không phải là không kỹ, kê dâng phương thuốc không phải là không hiểu,... Theo lời đình nghị, giảm tội xuống, điều đi làm việc đồn điền”.
Như vậy, có thể thấy cuộc sống của các ngự y ngày đêm chăm lo sức khỏe cho nội cung quả đúng với câu “làm bạn với vua như làm bạn với hổ”, trách nhiệm công việc mà các ngự y gánh vác thật nặng nề; hầu hết trong số họ khi vào khám chữa bệnh cho vua đều mang một tâm thế sợ hãi. Nhưng vì ý thức “sức khỏe là vàng” nên các ngự y trong Thái y viện cũng đã cố gắng làm hết chức phận của họ được giao.
