* Về Tuyển tập Tác phẩm văn học in trên Nhân dân cuối tuần: 1989 - 2019
Hẳn nhiên, trong cảm giác đầy thú vị đó, câu thơ của Hoàng Nhuận Cầm trong bài Chiếc lá đầu tiên: “Em thấy không, tất cả đã xa rồi/ Trong tiếng thở của thời gian rất khẽ”, đã gợi tứ cho tôi đặt bút viết những dòng này, để giới thiệu về một tuyển tập: truyện ngắn – thơ trên Nhân dân cuối tuấn (1989 - 2019).
Có phải tất cả đã xa rồi khi ta ngước nhìn về quá khứ? Không, vẫn vẹn nguyên ở đây bóng dáng của tháng năm xưa, những ngày sau đổi mới, buổi đầu của Nhân dân cuối tuần. Và, cũng ở ngay đây, hiện hữu những gương mặt còn trẻ trung sôi nổi ở thì hiện tại. Tuyển tập thơ và truyện ngắn trên Nhân dân cuối tuần hội tụ tên tuổi của nhiều thế hệ, làm nên một phần diện mạo văn chương Việt Nam trong suốt ba mươi năm.
Trong thơ, chúng ta gặp lại Khương Hữu Dụng, Tố Hữu, Hoàng Cầm, Tế Hanh, Huy Cận, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Xuân Sanh – những nhà thơ lớp đầu của nền thi ca cách mạng Việt Nam. Kế tiếp họ là Nguyễn Khoa Điềm, Phạm Ngọc Cảnh, Phạm Tiến Duật, Hữu Thỉnh, Nguyễn Đức Mậu, Thanh Thảo, Trần Đăng Khoa, Hoàng Nhuận Cầm, Nguyễn Quang Thiều, Trần Hòa Bình, Trần Quang Quý, Đỗ Trọng Khơi, Mai Văn Phấn…
Thế hệ trẻ hơn, những nhà thơ sinh ra sau 1975, thậm chí sau đổi mới, tiếp tục hành trình thi ca ấy, để góp mặt với: Trần Hoàng Thiên Kim, Trương Trọng Nghĩa, Lữ Thị Mai, Khúc Hồng Thiện, Hoàng Chiến Thắng… Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều đã gọi sự chuyển tiếp liên tục của thơ trên Nhân dân cuối tuần là: “Một đại lộ của thi ca”. Quả thực, trên đại lộ ấy, những gương mặt, những tiếng nói, những bước chân đã không hẹn mà gặp, để tiếp nối, đối thoại, thay đổi, thúc đẩy thi ca tiến về phía trước trong sứ mệnh hướng đến cái đẹp.
Đó là cái đẹp của lý tưởng yêu nước, dựng xây và chiến đấu, là vẻ đẹp của cuộc sống mới hồi sinh sau chiến tranh, là hơi thở của Việt Nam đang đổi mới và phát triển. Sắc diện của mỗi thế hệ hiện hình lên trên những con chữ như chính trái tim của người nghệ sĩ trước bước đi của thời đại. Bản chất của thơ vốn là nhịp điệu của tâm hồn cá nhân, mang tính chủ quan cao độ. Bởi vậy, nhìn vào thơ trên Nhân dân cuối tuần, với ba mươi năm, người đọc sẽ cảm nhận được sự dịch chuyển của cái tôi sử thi mang tính cộng đồng – đoàn thể sang cái tôi cá nhân - bản thể. Ở đó không chỉ có sự dịch chuyển trong phạm vi quốc gia dân tộc, mà chắc chắn còn hàm chứa những dự phóng cho một bản thể mang tính nhân loại.
Nếu trong thơ, những gương mặt thân quen hiện về, đan xen cùng những gương mặt mới, thì trong truyện ngắn, sau ba mươi năm, chúng ta cũng nhận ra những bóng dáng đã hằn sâu vào lịch sử văn học dân tộc. Đó là Ma Văn Kháng (Mèo con nghịch ngợm), Khuất Quang Thụy (Giả sơn), Lê Minh Khuê (Ngày còn dài), Dương Duy Ngữ (Phóng sinh), Võ Thị Xuân Hà (Lá bùa),…
Điều đặc biệt, ở phần tuyển chọn truyện ngắn này, những cái tên còn rất trẻ đã hiện diện nhiều hơn, cho thấy một nguồn động năng mạnh mẽ ở thì hiện tại. Có thể kể đến Nguyễn Thị Phương Liên (Vô thanh), Phong Điệp (Tình câm), Nguyễn Thị Kim Hòa (Cốm xuân), Trần Thị Tú Ngọc (Truyền thuyết hoa huyết mộc), Nguyệt Chu (Bông ngọc lan phủ chúa), Đinh Phương (Mưa trong thành phố), Lý A Kiều (Xuân trên núi)… Thế hệ 7x, 8x đang thực sự làm nên sức sống cho truyện ngắn trên Nhân dân cuối tuần.
Người đọc có thể nhận ra bước chuyển khá rõ rệt trong trường thẩm mỹ của các thế hệ khi lớp nhà văn trẻ hiện nay trình hiện một lối viết khác, bắt nguồn từ cảm thức khác về cuộc đời, bản ngã và nghệ thuật. Sự dịch chuyển từ truyện kể (kể cái gì) sang cách kể (kể như thế nào) cũng hiện lên khá rõ trong những sáng tác gần đây của các cây bút trẻ.
Họ, thế hệ sinh ra sau chiến tranh, sau đổi mới, đã nhìn về quá khứ, lịch sử, chiến tranh cũng như quan sát đời sống hiện tại bằng nhãn quan mới mẻ hơn. Bùi Việt Thắng trong lời tựa tuyển tập truyện ngắn, dẫu tin vào thể loại này, nhưng ông lại tỏ ra băn khoăn, và dường như có phần hoài nghi những bước đi của thể hệ trẻ. Hẳn là, trong hiện diện của thế hệ, nhà văn nào chẳng bấu vào đời sống để sáng tạo, nhưng đời sống của mỗi thế hệ không giống nhau, và đương nhiên, sự phô bày, thể hiện cũng khác nhau.
Lịch sử, quá khứ như là sự tưởng tượng hay tái diễn giải, bản ngã như là tổng hòa toàn nguyên của cái tôi văn hóa - sinh học, ý thức - vô thức, thế giới nghệ thuật như là sự tái hiện thế giới tinh thần của nhà văn trong chiều kích bất cân xứng hay trùng khớp với thực tại “khách quan” có thể là những điểm nhấn trong trường thẩm mỹ của thế hệ các nhà văn trẻ hiện nay. Đó có thể là một sự tự mô tả, một tự thuật (tự thú) nhưng đồng thời cũng là một đối thoại với chính cha anh mình trong hình dung về bước đi của nghệ thuật. Rộng hơn, phải nhận ra rằng, đó là ý niệm khác về hiện hữu của con người đương đại – nhất là giới trẻ.
Lịch sử nghệ thuật nói chung và văn học nói riêng, trong tính nghiêm cẩn của nó, phải được soi xét trên bình diện thể loại. Cụ thể hơn, lịch sử văn học phải được hình dung trên sự vận động của ý thức thẩm mỹ, quan niệm về cái đẹp, quan niệm về giá trị và phương thức phô bày, thể hiện các quan niệm đó. Nhìn lại ba mươi năm của Nhân dân cuối tuần, trên thể loại thơ và truyện ngắn, với một phác thảo nhanh những gương mặt thế hệ, nhận diện những chuyển biến về mặt thi pháp, cảm quan nghệ thuật, chúng ta có được những hình dung về lịch sử văn chương - tinh thần Việt Nam từ sau đổi mới đến nay. Chắc chắn rằng, những hiện diện thơ và truyện ngắn nơi tuyển tập này chưa làm hài lòng người đọc, nhưng tại đây, quá khứ và hiện tại đang song hành, nói lên sự trân trọng với những gì chúng ta đã có trong ba mươi năm qua.
