17 giờ ngày 16/12/2010, trái tim của GS Trần Văn Giàu đã ngừng đập. Vị niên trưởng của cách mạng Việt Nam thượng thọ 100 tuổi.
Tên tuổi Trần Văn Giàu lan tỏa trong thời đại chúng ta không chỉ bởi số ngày tháng ông hiện diện trên nhân gian, mà còn bởi những đóng góp của ông cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và sự nghiệp khoa học nhân văn. Nói cụ thể hơn, cộng lại tinh hoa tích lũy qua các danh hiệu Nhà giáo nhân dân, nhà nghiên cứu tư tưởng, Anh hùng Lao động... sẽ có một chân dung Trần Văn Giàu vừa là nhân vật lịch sử vừa là nhân vật văn hóa!
Khi còn tại thế, tầm vóc của GS Trần Văn Giàu đã giống như một tượng đài. Vì vậy, có lẽ cần một khoảng thời gian nữa chúng ta mới có thể khắc họa đầy đủ diện mạo, cốt cách và trắc ẩn của ông. Ngay cả chuyện liệt kê và tìm hiểu toàn bộ thành tích và tác phẩm của Trần Văn Giàu cũng chẳng phải một công việc đơn giản một sớm một chiều. Hàng vạn trang sách Trần Văn Giàu đã tận tụy viết ra cũng đáng được xem như một di sản đồ sộ đối với thế hệ sau.
Trong cuốn hồi ký ghi trân trọng: “Tặng vợ tôi, bà Đỗ Thị Đạo, người vợ trung thành, người đàn bà theo đúng truyền thống Việt Nam và truyền thống gia đình”, ông hé lộ “khoảng thời gian 1940-1945 là thời gian tôi sống có chất lượng hơn hết trong cuộc đời” ít nhiều cho chúng ta biết ông rất tự hào về giai đoạn đấu tranh thoát khỏi lao tù của thực dân Pháp để cùng đồng bào đứng lên khởi nghĩa với tư cách Chủ tịch Ủy ban hành chính Nam Bộ!
Với phẩm chất khiêm nhường, GS Trần Văn Giàu không mấy khi bộc bạch vui buồn cá nhân. Ông không có con, nhưng tác phẩm của ông chính là những đứa con tin cậy nhất để kể cho chúng ta nghe một cách chân thành nhất, thẳng thắn nhất và trang nghiêm nhất về vẻ đẹp thầm lặng của ông và về cống hiến bền bỉ của ông. Và qua những dòng bề bộn, qua những câu đau đáu, ai cũng dễ dàng nhận ra không lúc nào ông ngơi trăn trở cho vận mệnh đất nước.
Mở đầu tác phẩm “Chống xâm lăng” in năm 1956, Trần Văn Giàu trình bày ưu tư: “Tôi tự đặt nhiệm vụ đứng về phía nhân dân, dùng phương pháp sử học của chủ nghĩa Mác – Lê, mô tả cái quá trình xâm lăng của thực dân Pháp, tìm mọi nguyên nhân xa và gần, trực tiếp và gián tiếp của cuộc xâm lăng ấy. Nhiệm vụ của tôi chủ yếu là làm sống lại cuộc kháng chiến anh dũng của dân tộc ta, cắt nghĩa vì sao ta mất nước. Nhiệm vụ của tôi, vì thế, cũng là cố tìm lại sự thật lịch sử, đả phá những xuyên tạc, bóp méo, cố tâm quên của các sử gia đế quốc”.
Nửa thế kỷ sau, tại hội thảo quốc tế về Việt Nam học, ông mạnh mẽ khẳng định trong tham luận “Bản lĩnh Việt Nam” khúc chiết: “Người Việt học chữ Hán mà đọc bằng tiếng Hán Việt. Người Việt học giỏi chữ Hán đã dần dần dựa vào chữ Hán, sáng tạo ra chữ Nôm của riêng mình. Kết quả việc học chữ Hán, chữ Nho, tiếng Việt được phong phú thêm nhiều, rất nhiều, mà bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam thì không mất”.
Là một bậc đại trí và đại chí, GS Trần Văn Giàu chọn cách ứng xử khoan hòa giữa giá trị xã hội và giá trị thân phận. Là một người viết sử cự phách, nhưng ông lại dùng lời lẽ nhỏ nhẹ để nói về mình. Thái độ ấy đồng nghĩa với đức độ của một con người chân chính: “Trong lịch sử dù là lịch sử của một khoảng đời ngắn ngủi, mình chỉ là một tiếng của ngàn trùng ngọn sóng trên biển sôi động: ghi lại một tiếng, thật ra có nghĩa lý gì lớn lắm đâu, có thêm bớt gì lắm đâu? Nhiều lắm thì làm cho một số người mất thì giờ đọc, hay mất tiền mua. "Cọp chết để da, người ta chết để tiếng"; tục ngữ thì như vậy. Song, da, dầu là da cọp, nhiều năm rồi sâu mọt đục cũng hết. Tiếng, trừ ra tiếng của một số ít vĩ nhân, làm sao mà còn mãi với thời gian? Năm trăm năm sau cách mạng tháng Tám, dân ta sẽ còn nhớ chỉ tên của một mình cụ Hồ, mình ông Giáp. Cho nên, viết hồi ký này, tôi chỉ mong cho cháu một đời sau mình biết được rằng ông nó đã gắng sức làm tròn trách nhiệm ở đời, đã sống có nhân cách. Thế là đủ!”.
GS Trần Văn Giàu đã sống trọn vẹn một thế kỷ và để lại bóng mát trăm năm cho biết bao ước mơ của người Việt trên hành trình phía trước. Chúng ta vĩnh biệt ông với những tâm trạng riêng biệt, có tiếc thương, có ngậm ngùi, có xao xác, nhưng vượt lên tất cả là niềm tự hào về ông, về một cuộc đời ấm áp có sức lay động và cảm hóa nhiều cuộc đời khác.
Sài Gòn, 17/12/2010
