Nhạc sĩ Văn Cao sinh vào mùa thu năm 1923 và nhẹ nhàng tạ thế cũng vào mùa thu, năm 1995. Với ông, “mùa thu vừa có cái ấm, có cái se lạnh cuối mùa và cũng là những ngày có nhiều tưởng tượng nhất”.

Mặc dù sáng tác của Văn Cao mang hơi hướng phong cách của âm nhạc Châu Âu. Tuy nhiên, cái hồn cốt của âm nhạc Việt đã ngấm sâu trong từng mạch máu nên những tác phẩm ông viết trong thời kỳ đầu của tân nhạc Việt Nam vẫn ẩn chứa nét tinh túy của âm nhạc dân tộc. Nói về sự nghiệp sáng tác âm nhạc của nhạc sĩ Văn Cao, nhạc sĩ Đỗ Bảo chia sẻ:

Băng:

Sau một loạt bài hát lãng mạn, trữ tình, cùng thời gian và biến động của đời sống xã hội, nhạc sĩ chuyển hướng sáng tác những bài hát có giai điệu hào hùng, là những hành khúc như lời kêu gọi, hiệu triệu các tầng lớp nhân dân cùng đồng tâm, đồng lòng một tình yêu Tổ quốc.

Có lẽ khi tham gia vào nhóm Đồng Vọng, ông ít nhiều đã ảnh hưởng trong tư tưởng sáng tạo. Song có lẽ bước ngoặt cuộc đời chính là sự xuất hiện của Tiến Quân Ca - ông khẳng định quyết tâm, ý chí một lòng đi theo cách mạng từ những động viên khích lệ của một cán bộ Việt Minh là ông Vũ Quý.

Theo lời kể lại thì vào những ngày mùa đông năm 1944, khi cuộc đấu tranh cách mạng của dân tộc đang sục sôi khí thế. Văn Cao gặp Vũ Quý, là một cán bộ Việt Minh, cũng là một người vẫn theo dõi những hoạt động nghệ thuật của Văn Cao. Ông Vũ Quý hỏi như đề nghị Văn Cao thoát ly hoạt động cách mạng và giao nhiệm vụ đầu tiên cho Văn Cao là sáng tác một bài hát cho quân đội cách mạng. Bà Nghiêm Thúy Băng, người bạn đời của nhạc sĩ Văn Cao, cũng là một trong mười cô gái Hà Nội khi đó được chọn để lần đầu tiên hát bài Tiến Quân Ca vẫn vẹn nguyên dòng cảm xúc chung và riêng:

Băng

Bài hát: Tiến quân ca:

Vâng thưa quý vị, hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng - biểu trưng cho dân tộc Việt Nam hiện diện trong hành khúc đầy hào sảng, hùng tráng, mang khí phách, cốt cách của người Việt Nam “thà hi sinh chứ không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ”.

Tác phẩm là sự xuất thần của Văn Cao cả về nội dung, hình thức thể hiện, tư tưởng và nghệ thuật. Ngay khi xuất hiện, Tiến Quân Ca đã được các tầng lớp nhân dân Việt Nam đón nhận, bởi dự cảm của ông cũng là điều mong mỏi của cả dân tộc.

Là người có nhiều tìm hiểu về cuộc đời thơ – nhạc – họa của Văn Cao, nhà thơ Lê Thiếu Nhơn giãi bày, những ngày tháng Văn Cao đã sống, cứ đổ cái bóng gầy hắt hiu và trắc ẩn vào lòng công chúng, mà những bài hát của ông không lý giải được, những bức tranh của ông cũng không lý giải được. Chỉ còn lại thơ, xoa dịu và tỏ bày giùm Văn Cao.

Băng:

Lúc sinh thời, Nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân, một người gần gũi với Văn Cao, đánh giá Văn Cao đã đạt độ thấm nhuần cái tri thức cổ điển ngàn xưa của nghệ thuật: đó là sự thanh lọc của tâm hồn. Ta có thể quan sát một giai đoạn đặc biệt của Văn Cao, coi như nối tiếp, hay trái nghịch cũng được. Đó là từ đêm trước Cách mạng tháng Tám – cuộc cách mạng mà bản thân Văn Cao có quyền gọi nó là “cuộc cách mạng của tôi”, cũng như Maiakovxki trước kia có quyền gọi Cách mạng Tháng Mười – cho tới khi kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp.

Với âm nhạc, đó là từ Tiến Quân Ca, Bắc Sơn, Chiến sĩ Việt Nam, Công nhân Việt Nam… cho đến Ngày Mùa, Làng Tôi, Ca ngợi Hồ Chủ tịch, Tiến về Hà Nội… Và ở giữa đó, là lênh láng một Trường ca Sông Lô.

Thưa quý vị, thưa các bạn, gần 80 năm qua đi, mỗi người dân đất Việt đều tự hào, xúc động mỗi khi Quốc ca Việt Nam được vang lên, nhất là trên các đấu trường quốc tế. Quốc ca được hát trang trọng trong lễ chào cờ, nhưng Tiến quân ca - Quốc ca còn được nhiều nghệ sĩ biểu diễn với các hình thức nghệ thuật khác nhau, mang lại cảm xúc đặc biệt. Cuộc đời, sự nghiệp của nhạc sĩ Văn Cao như hòa vào dòng chảy của lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc. Ở mỗi giai đoạn phải trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử, song tình yêu Tổ quốc vẫn sắt son chung thủy và được ông ghi lại trong các tác phẩm đi cùng năm tháng ở trong thơ - nhạc và họa.