Sau 60 năm hình thành và phát triển, Vườn Quốc gia Cúc Phương đã có những chương trình cứu hộ, bảo tồn, giáo dục về môi trường vươn đến tầm châu lục, thế giới.
Là vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam, ra đời vào năm 1962, đến nay Cúc Phương vẫn là vườn quốc gia đứng đầu cả nước về công tác bảo tồn đa dạng sinh học. Với hệ giá trị đặc biệt, từ địa chất địa mạo, cổ sinh học, lâm sinh, cảnh quan và văn hóa bản địa, Cúc Phương được so sánh ngang hàng với những khu rừng nhiệt đới hàng đầu thế giới.
Sở hữu địa hình Karst trải qua hàng triệu triệu năm với hàng trăm hang động lớn nhỏ, hàng nghìn lỗ hút và nhiều cửa xả nước, Vườn Quốc gia Cúc Phương là nơi cư trú lý tưởng của các loài động vật, kể cả con người từ xa xưa.
Bên cạnh đó, địa hình của vườn cũng tạo nên vẻ đẹp hùng vĩ của thảm thực vật rừng trên núi đá vôi với một vẻ đẹp hoang sơ, say đắm, cuốn hút khiến cho con người trở nên vô cùng nhỏ bé trước thiên nhiên hùng vĩ và đầy bí ẩn…
Với diện tích trên 22.408 ha, nằm trên địa bàn của 14 xã, 4 huyện thuộc 3 tỉnh: Ninh Bình, Hòa Bình và Thanh Hóa, địa hình Cúc Phương chủ yếu là núi đá vôi có độ chênh cao trung bình so với mặt biển từ 400 - 450m.
Mang đặc trưng rừng mưa nhiệt đới, Cúc Phương ôm chứa hệ giá trị đa dạng sinh học vô cùng quý giá, là một trong những nơi có tính đa dạng sinh học cao của Việt Nam với nhiều loài động, thực vật quý hiếm có tên trong Sách đỏ của Việt Nam.
Cụ thể, tính đến nay đã ghi nhận: 2.427 loài, thuộc 931 chi, 231 họ thực vật. Trong đó, 430 loài cây thuốc, 229 loài cây ăn được, 240 loài cây có thể sử dụng làm thuốc nhuộm, 137 loài cho tanin... 57 loài được ghi trong Sách Đỏ Việt Nam năm 2007 và Sách đỏ IUCN năm 2020, và 15 loài thực vật đặc hữu như: Chè hoa vàng Cúc Phương; Thu hải đường Cúc Phương; Lan Việt; Trâm Cúc Phương; Dị hùng Cúc Phương.
Bên cạnh sự đa dạng của thảm thực vật, khu hệ động vật Cúc Phương cũng vô cùng phong phú và độc đáo, kết quả nghiên cứu đã ghi nhận 669 loài có xương sống thuộc 120 họ, 35 bộ, bao gồm: 138 loài Thú, 337 loài Chim, 80 loài Bò sát, 48 loài lưỡng cư, 66 loài Cá, trong đó có 73 loài động vật có tên trong Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục IUCN 2020, 3 loài đặc hữu là Sóc bụng đỏ đuôi hoe, cá Niết Cúc Phương và Thằn lằn tai Cúc Phương.
Về động vật không xương sống, có 1.899 loài thuộc 169 họ, 33 bộ, 6 lớp và 3 ngành. Trong đó lớp côn trùng đóng vai trò chính có số lượng rất lớn như Bộ cánh cứng 454 loài, Bộ cánh vẩy 378 loài và Bộ cánh màng 314 loài.
Theo ông Nguyễn Văn Chính, Giám đốc Vườn Quốc gia Cúc Phương, 60 năm xây dựng và phát triển là một hành trình đầy tự hào của các thế hệ cán bộ lãnh đạo và công nhân viên chức của Vườn quốc gia Cúc Phương.
“Tập thể cán bộ, công chức, viên chức và người lao động (CBCCVC-LĐ) của Vườn đã không ngừng phấn đấu, vượt qua nhiều khó khăn, gian khổ, thiếu thốn để bám rừng, bám dân, bám địa bàn gìn giữ nguyên vẹn nguồn tài nguyên thiên nhiên quý giá, 'kho báu' của Tổ quốc”, Giám đốc Nguyễn Văn Chính chia sẻ.
Lãnh đạo vườn quốc gia đầu tiên của Việt Nam khẳng định, Cúc Phương vẫn sẽ mãi là địa chỉ “xanh” để lớp lớp thế hệ học sinh, sinh viên, nhà khoa học, du khách trong nước, quốc tế đến nghiên cứu, học tập và thưởng ngoạn thiên nhiên.
Ngoài lịch sử lâu đời và sự đa dạng sinh học, qua các thời kỳ phát triển của Vườn Quốc gia Cúc Phương, Giám đốc Nguyễn Văn Chính khẳng định kết quả từ sự đầu tư của Chính phủ Việt Nam và thành quả của những chương trình cứu hộ, hợp tác quốc tế đã đưa vai trò, vị thế của Vườn vươn đến tầm châu lục.
“Có thể kể đến việc tham gia có trách nhiệm các công ước để đến nay ở Vườn Quốc gia Cúc Phương đang có 3 chương trình cứu hộ mang tầm cỡ châu lục và thế giới”, ông Nguyễn Văn Chính nói.
Cụ thể, Vườn Quốc gia Cúc Phương đang triển khai 3 chương trình bảo tồn, là: Bảo tồn các loài Linh trưởng nguy cấp, quý hiếm của Việt Nam; Bảo tồn Thú ăn thịt và Tê tê; Bảo tồn các loài Rùa nước ngọt và bảo tồn một số loài động vật hoang dã khác (Hươu, nai, các loài trong họ Trĩ, các loài Khỉ …). Hiện nay vườn đang cứu hộ, bảo tồn 64 loài với 2.700 cá thể động vật hoang dã các loại.
Trong đó, Bảo tồn các loài linh trưởng quý hiếm của Việt Nam được triển khai từ năm 1993 đến nay, Vườn Quốc gia Cúc Phương hợp tác với Hội động vật Frankfurt, Vườn thú Leipzig trong công tác bảo tồn các loài linh trưởng của Việt Nam. Hiện tại, Vườn đang bảo tồn gần 180 cá thể của 15 loài linh trưởng nguy cấp, quý hiếm.
Bên cạnh đó, chương trình Bảo tồn các loài thú ăn thịt và Tê tê được Vườn Quốc gia Cúc Phương hợp tác với Trung tâm Bảo tồn động vật hoang dã tại Việt Nam trong công tác bảo tồn thú ăn thịt và Tê tê. Đây là chương trình bảo tồn duy nhất ở Việt Nam nghiên cứu nuôi thành công 2 loài Tê tê châu Á bằng nguồn thức ăn nhân tạo và cho sinh sản thành công trong điều kiện nuôi nhốt.
Với chương trình Bảo tồn các loài Rùa, Vườn Quốc gia Cúc Phương đã hợp tác với Tổ chức Bảo tồn rùa Indo – Myanmar trong công tác cứu hộ, bảo tồn các loài rùa nước ngọt và rùa cạn của Việt Nam.
Ngoài ra, Cúc Phương cũng đang triển khai bảo tồn và phát triển nhiều loài động vật quý, hiếm, và thông thường khác như : Chim công Việt Nam, Chim công Ấn Độ, các loài Khỉ, Hươu, Nai, Gà rừng, Gà Lôi trắng,...
Việc phát triển, nhân nuôi thành công các loài động vật có giá trị kinh tế cao sẽ được triển khai nhân rộng mô hình, cung cấp con giống cho người dân vùng đệm trong thời gian tới, qua đó giúp họ phát triển kinh tế và giảm sức ép tới tài nguyên rừng.
Theo ông Nguyễn Văn Chính, những chương trình này được đón nhận rất nhiều sự đầu tư của cộng đồng quốc tế, qua đó khẳng định quyết tâm chung tay cùng cộng đồng quốc tế thực hiện các cam kết, các công ước về bảo vệ động vật quý hiếm.
Bên cạnh đó, các chương trình, dự án đã giúp Vườn hoạch định được chiến lược phát triển lâu dài, đồng thời đã trang bị được một số cơ sở vật chất cải thiện điều kiện làm việc và nâng cao năng lực quản lý, trình độ và năng lực nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế cho đội ngũ cán bộ quản lý và khoa học của Vườn.
4 năm liền, Cúc Phương được Tổ chức World Travel Awards vinh danh là Vườn quốc gia hàng đầu châu Á. Giám đốc Nguyễn Văn Chính luôn khẳng định: “Chúng tôi coi bảo vệ rừng là gốc rễ, là nền tảng và là sứ mệnh hàng đầu”.
Theo ông, chỉ khi thành công trong việc bảo vệ rừng thì Cúc Phương mới có nền tảng để phát triển các lĩnh vực còn lại như nghiên cứu khoa học, cứu hộ bảo tồn và giáo dục môi trường vì tất cả những lĩnh vực nói trên đều chỉ có thể phát triển, hoạt động tốt khi có những hệ sinh thái rừng bền vững.
Cúc Phương có địa bàn rộng, hiểm trở, bị chia cắt bởi các dãy núi đá vôi, xung quanh vùng đệm có hơn 90.000 người dân sinh sống, chủ yếu là đồng bào dân tộc Mường, đời sống kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn và nhiều người còn sống phụ thuộc vào rừng. Vì vậy công tác quản lý, bảo vệ rừng của Vườn gặp không ít khó khăn.
Tuy nhiên, với phương châm là bảo vệ rừng tận gốc, do vậy công tác tuần tra, kiểm soát được xác định là nhiệm vụ thường xuyên và là nhiệm vụ hàng đầu của lực lượng Kiểm lâm.
Trong công tác chỉ đạo, Vườn đặc biệt chú trọng việc ngăn chặn các hiện tượng săn bắt, chặt xẻ, buôn bán trái phép động, thực vật rừng, đốt nương làm rẫy, lấn chiếm đất rừng trái phép; kịp thời ngăn chặn, xử lý nghiêm các vụ việc vi phạm.
Nếu trước đây, công tác quản lý, bảo vệ rừng chủ yếu tập trung vào việc thực thi pháp luật, ngăn chặn các hành vi xâm phạm tài nguyên thì nay lực lượng kiểm lâm của Vườn ngoài việc thực thi pháp luật về bảo vệ rừng còn phối hợp với chính quyền địa phương và các trường phổ thông làm tốt công tác tuyên truyền vận động nhân dân tham gia bảo vệ rừng thông qua “Chương trình giáo dục nâng cao nhận thức bảo tồn”.
Bên cạnh đó các Trạm kiểm lâm được tập huấn kỹ năng sử dụng phần mềm quản lý (SMART) trong theo dõi diễn biến và hiện trạng tài nguyên động thực vật rừng trên các tuyến tuần tra.
Đây là tài liệu khoa học quan trọng góp phần theo dõi và đánh giá diễn biến tài nguyên rừng cho cả ngắn hạn và dài hạn. Vườn quốc gia Cúc Phương là đơn vị đầu tiên trong các Vườn quốc gia thực hiện Chương trình giám sát đa dạng sinh học sử dụng phần mềm SMART trong quản lý bảo vệ rừng.
Từ những năm của thập kỷ 80, 90 của thế kỷ trước, Vườn đã tập trung giải quyết vấn đề này một cách triệt để và có hiệu quả, đó là việc điều chỉnh lại dân cư trong ranh giới Vườn.
Cụ thể, từ năm 1987 đến năm 1996 Vườn đã hoàn thành việc di chuyển 9 xóm với tổng số 185 hộ, 1043 nhân khẩu đang sinh sống trong phân khu bảo vệ nghiêm ngặt ra ngoài ranh giới Vườn.
Việc di chuyển dân cư đã góp phần cải thiện đời sống của nhân dân ở nơi ở mới, rừng được bảo vệ tốt, động vật rừng ngày càng tìm về sinh sống nhiều hơn. Đây cũng là lần đầu tiên việc di chuyển dân trong vùng lõi ra ngoài ranh giới vườn quốc gia được thực hiện ở Việt Nam.
Song song với việc điều chỉnh lại dân cư thì việc hỗ trợ cộng đồng phát triển kinh tế, xã hội trên địa bàn rất quan trọng. Dựa trên nguyên lý bảo tồn để phát triển, phát triển để phục vụ cho bảo tồn, những năm qua Vườn đã tích cực tìm kiếm, hợp tác với các tổ chức trong và ngoài nước triển khai một số dự án, phục vụ cho phát triển kinh tế cộng đồng.
Các chương trình, dự án chủ yếu hỗ trợ cộng đồng phát triển sản xuất, như trồng và chăn nuôi cây, con có giá trị kinh tế cao; xây dựng các mô hình du lịch cộng đồng; duy trì một số nghề truyền thống.
Các dự án khuyến nông, khuyến lâm, dự án 5 triệu ha rừng, chương trình mục tiêu phát triển lâm nghiệp bền vững … cũng được triển khai, giao khoán khoanh nuôi bảo vệ rừng đến tận hộ gia đình, tạo công ăn việc làm cho người dân ở đây. Thông qua chương trình, dự án hỗ trợ cho một số thôn bản xây dựng các công trình nước sạch, giao thông...
Bằng những việc làm trên đã tập hợp được lực lượng quần chúng tham gia phối hợp bảo vệ rừng, tăng cường mối quan hệ giữa Vườn với chính quyền, nhân dân địa phương, góp phần bảo vệ rừng ngày càng bền vững.
Trên cơ sở tiềm năng về đa dạng sinh học, cảnh quan tự nhiên, các thành tựu nghiên cứu khoa học lâm nghiệp, kết quả công tác cứu hộ bảo tồn, giá trị văn hóa cộng đồng bản địa và đội ngũ nhân sự không ngừng được nâng cao trình độ và kỹ năng, Cúc Phương đã tổ chức được "hệ sinh thái" du lịch với nhiều chương trình và sản phẩm.
Một trong những nền tảng làm nên bề dày thành tựu trong công tác giáo dục thiên nhiên của Cúc Phương chính là thông qua các sản phẩm du lịch sinh thái. Cánh rừng được nhìn nhận như một “bảo tàng sống”, một “ngôi trường” lớn, nơi các thế hệ học sinh, sinh viên đến tham quan, học tập. Chính từ những hoạt động đó, thông điệp nâng cao nhận thức về thiên nhiên được lan toả.
Với chiến lược xây dựng thương hiệu du lịch Cúc Phương trong giai đoạn mới, lấy việc nâng cao nhận thức về thiên nhiên thông qua du lịch sinh thái là nền tảng, dựa trên thành quả của công tác bảo vệ rừng, bảo vệ đa dạng sinh học, nghiên cứu khoa học và cứu hộ bảo tồn, những năm gần đây Cúc Phương hướng tới nghiên cứu, phát triển và vận hành những sản phẩm sáng tạo, táo bạo và độc đáo
Tour Về Nhà – tham gia tái thả động vật sau cứu hộ, Trồng cây "Thêm xanh cho cánh rừng già" tham gia Chương trình trồng 1 tỷ cây xanh của Chính phủ, Hội xuân Cúc Phương vào dịp Tết Nguyên đán, "Hành trình Hồi Sinh" - tham gia quy trình cứu hộ, chăm sóc động vật hoang dã, Bộ Chương trình Giáo dục Trải nghiệm thiên nhiên dành cho học sinh phổ thông các cấp, Trại hè “Lớn lên cùng đại ngàn”… là những sản phẩm đã tạo nên thương hiệu du lịch sinh thái Cúc Phương.
Những hoạt động này đã góp phần tích cực vào mục tiêu sớm đưa Cúc Phương trở thành Vườn quốc gia kiểu mẫu, là trường học lớn về thiên nhiên, Cúc Phương đã và đang là điểm đến hàng đầu của học sinh, sinh viên, các nhà khoa học và du khách trong nước, quốc tế.
Du lịch có sự tham gia của cộng đồng là một nguyên tắc quan trọng của du lịch sinh thái, chính vì vậy hoạt động này được triển khai tại Vườn quốc gia Cúc Phương từ khá sớm (năm 1993) và Cúc Phương cũng là vườn quốc gia đầu tiên thực hiện mô hình này.
Thông qua hoạt động này góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hoá địa phương, tạo việc làm và mang lại lợi ích cho cộng đồng địa phương. Từ đó hỗ trợ tích cực cho công tác bảo tồn thiên nhiên và góp phần nâng cao chất lượng du lịch.
Sự bền vững về môi trường, kinh tế, xã hội và văn hoá là nguyên tắc cốt lõi của du lịch sinh thái, vì vậy, phát triển du lịch cộng đồng chính là một giải pháp bảo tồn thiên nhiên mà Vườn Quốc gia Cúc Phương rất quan tâm.
