Đưa ngành hồ tiêu trở lại thời hoàng kim

Hơn 10 năm về trước, Gia Lai từng được biết đến là thủ phủ hồ tiêu của cả nước nhờ được thiên nhiêu ưu đãi với đất đỏ bazan màu mỡ, khí mát mẻ quang năm.

Nhiều hộ dân ở huyện Chư Sê, Chư Pưh ồ ạt trồng hồ tiêu. Cũng từ đây, cây hồ tiêu giúp cuộc sống của nông dân khởi sắc, kéo theo nhiều vùng dân cư trù phú ở Gia Lai.

Còn nhớ những năm 2014-2015, hồ tiêu được ví như “vàng đen” khi giá lập đỉnh 250.000 đồng/kg. Thương hiệu hồ tiêu Chư Sê, Chư Pưh của Gia Lai đã có mặt ở nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ.

Khi nhìn thấy lợi nhuận quá lớn, nhiều nông dân lao vào mua đất, chuyển đổi sang trồng hồ tiêu. Hệ quả kéo theo là quy trình trồng, chăm sóc cây hồ tiêu bị phá vỡ, các loại phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật thi nhau đổ xuống vườn với mong muốn phát triển nhanh nhất, đạt năng suất cao nhất.

Cơn sốt phát triển hồ tiêu tăng chóng mặt, vượt ra ngoài những khuyến cáo của cơ quan chức năng. Trước đó, tỉnh Gia Lai quy hoạch đến năm 2015 diện tích hồ tiêu là 6.000ha và giữ nguyên diện tích này đến năm 2020. Tuy nhiên, đến năm 2017, diện tích hồ tiêu ở Gia Lai đã lên đến 18.000ha.

Chính việc tăng trưởng nóng đã khiến hồ tiêu Gia Lai rơi vào “thảm kịch”, dịch bệnh hoành hành khắp nơi, đặc biệt là bệnh “chết nhanh, chết chậm”. Có vườn tiêu hàng chục ha chỉ sau nửa tháng bị bệnh chỉ còn trơ trụ. Từ 18.000ha, diện tích hồ tiêu của Gia Lai giảm còn hơn nửa vào năm 2019. Cùng với giá hồ tiêu xuống thấp kỷ lục đã khiến cây hồ tiêu gần như bị khai tử.

Chia sẻ về thảm kịch một thời của cây hồ tiêu, Thạc sĩ Nguyễn Quang Ngọc, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và Phát triển cây hồ tiêu (thuộc Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên) cho biết, trước đây, có những giai đoạn giá hồ tiêu tăng cao, việc phát triển ồ ạt của nông dân về diện tích dẫn đến phá vỡ mọi quy hoạch của ngành hàng này.

Với mục tiêu nâng cao năng suất, tăng thu nhập, người dân đã đầu tư hết mức với các loại hóa chất nông nghiệp như phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật… làm cho các vườn hồ tiêu bị thoái hóa đất, dinh dưỡng trong đất bị rối loạn. Khi đó, cây tiêu phát triển rất nhanh, kéo theo đó là sự tàn phá của các loại dịch bệnh. Tất cả những yếu tố bất lợi đó cộng dồn lại, cùng khí hậu, thời tiết khắc nghiệt đã gây hệ lụy nghiêm trọng đến các vườn hồ tiêu lúc bấy giờ.

“Một số vùng đất cơ quan chức năng đã khuyến cáo không được trồng hồ tiêu, nhưng người dân vẫn bất chấp xuống giống. Dù nguồn cung cây giống không đủ đáp ứng nhu cầu của thị trường nhưng người dân sẵn sàng sử dụng bất kỳ giống nào để trồng mà không lường trước được hậu quả về sau”, Thạc sĩ Nguyễn Quang Ngọc chia sẻ.

Cũng theo Thạc sĩ Ngọc, việc sử dụng các loại trụ không đảm bảo chất lượng cũng là nguyên nhân khiến hồ tiêu chết hàng loạt. Các loại trụ bê tông, gỗ hay các trụ từ cây đã bị chết cũng đưa vào sử dụng một cách bất chấp.

Tổng hòa tất cả những vấn đề trên đã gây nên thảm cảnh vào giai đoạn 2018-2019, dịch bệnh phát triển trên cây hồ tiêu rất mạnh, các vườn cây bị chết hoặc thậm chí bị xóa sổ rất nhiều trên địa bản tỉnh Gia Lai nói riêng và Tây Nguyên nói chung.

Bỏ lại sau lưng những thảm kịch, vài năm gần đây, ngành hàng hồ tiêu dần khôi phục và phát triển trở lại. Cùng với đó, giá cà phê đang tăng cao đã trở thành “lực hấp dẫn” để người dân thực hiện trồng và tái canh cây hồ tiêu.

Lo ngại trước bài học về thảm kịch của dịch bệnh, các ngành chức năng đã đưa ra những khuyến cáo người dân không nên trồng ồ ạt mà nên phát triển theo hướng bền vững hơn. Cùng với đó, các ngành chức năng cũng đã xây dựng các bộ tài liệu chuẩn về quy trình trồng, chăm sóc hồ tiêu cũng như quản lý dịch bệnh một cách hiệu quả.

Đặc biệt là bộ tài liệu hướng dẫn sản xuất hồ tiêu bền vững của Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, kinh nghiệm sản xuất của các doanh nghiệp tham gia sản xuất hồ tiêu ở Việt Nam, một số kết quả nghiên cứu của Viện Khoa học nông nghiệp Tây Nguyên, Cục Bảo vệ thực vật.

Về khâu chọn đất, đất trồng tiêu phải có tầng canh tác dày, giàu hữu cơ, độ dốc thoai thoải đảm bảo thoát nước nhanh, nhưng lại không khô hạn trong mùa khô. Đây là nguyên nhân hàng đầu lý giải vì sao có nhiều diện tích trồng tiêu bị bệnh hại nặng trong thời gian vừa qua. Thực tế, không phải nơi nào cũng có điều kiện lý tưởng để trồng tiêu, đối với khu vực mưa nhiều, mặt đất bằng phẳng thì phải thiết kế hệ thống thoát nước trong mùa mưa tránh bị ngập úng.

Về khâu chọn giống chống chịu sâu bệnh, cần chọn những giống tiêu có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt. Hiện có rất nhiều giống tiêu đang trồng tại Việt Nam, tuy nhiên tại vùng này có thể phát triển tốt, kháng bệnh khá nhưng vùng khác có thể kháng bệnh kém. Do vậy tùy mỗi địa phương có thể chọn những giống phù hợp nhất để trồng thông qua tuyển chọn, đánh giá những vườn tiêu cho năng suất, chất lượng khá cao và có thời gian trồng trên 10 năm.

Trồng tiêu trên cây trụ sống là một trong những biện pháp canh tác hướng đến sản xuất hồ tiêu bền vững. Cây trụ sống tạo nên ánh sáng nhẹ phù hợp với yêu cầu sinh thái của cây tiêu. Vườn tiêu hiệu quả nhất khi được xen canh với sầu riêng, bơ..., qua đó tạo hàng rào che chắn gió. Nó còn có tác dụng che bớt ánh sáng bức xạ trực tiếp, tạo môi trường sinh thái hài hòa và tạo thêm thu nhập.

Trong quá trình chăm sóc, nên sử dụng các biện pháp sinh học. Cụ thể, hạn chế phun thuốc bảo vệ thực vật sẽ tạo điều kiện để nhiều loài thiên địch của sâu bệnh như chuồn chuồn, bọ ngựa, kiến vàng, bọ rùa, nhện bắt mồi hay nấm đối kháng trong đất phát triển mạnh, giúp tiêu diệt nguồn sâu bệnh ngay khi chúng chưa gây hại nặng.

Phòng sâu bệnh bằng các chế phẩm sinh học chứa nấm đối kháng trichoderma, xạ khuẩn Streptomyce,… Phòng chống tuyến trùng bằng các sản phẩm thảo mộc chứa hoạt chất Saponin, Ankanoid… Phòng chống rệp sáp gốc bằng các chế phẩm nấm ký sinh côn trùng Metarhizium, vi khuẩn Bacillus… Các chế phẩm sinh học trên kết hợp với các đợt bón phân cho cây, rắc chế phẩm trong vùng rễ tiêu rồi phủ lớp đất lên, tưới đủ ẩm sẽ góp phần hạn chế nguồn sâu bệnh trong đất, giúp bộ rễ khỏe, cây phát triển bền vững. Hạn chế tối đa việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hóa học.

Đối với việc sử dụng hóa học, đây là bước cuối cùng khi đã áp dụng các biện pháp trên nhưng sâu bệnh vẫn phát sinh gây hại và phải bảo vệ năng suất cây trồng. Thuốc hóa học phải ưu tiên sử dụng loại thuốc ít độc hại cho môi trường, thuốc ít tồn tại trong nông sản và mau phân hủy.

Hiện nay, các vườn hồ tiêu trồng thuần không còn nhiều, thay vào đó là trồng xen với cà phê và các loại cây ăn quả. Ghi nhận thực tế cho thấy, ở các huyện Chư Sê, Đăk Đoa, Chư Prông… những vườn tiêu trồng xen canh phát triển rất tốt, khác hẳn với những vườn tiêu trồng thuần trước đó.

Tại huyện Chư Sê, vườn tiêu với 1.200 cây của lão nông Nguyễn Tấn Lục (thôn 4, xã Ia Hlốp) được trồng xen với sầu riêng, cà phê, chanh dây… Điều đáng ngưỡng mộ là những trụ tiêu được trồng hơn 20 năm của gia đình ông Lục vẫn xanh tươi mơn mởn, trái phát triểu rất đồng đều. Ông Lục cho biết, giai đoạn năm 2017-2018, những vườn tiêu trên địa bàn huyện Chư Sê đều rơi vào thảm kịch của bệnh chết nhanh, chết chậm, thì vườn tiêu của gia đình vẫn vững vàng trước “giông bão”.

Theo ông Lục, bí quyết để cây tiêu sống lâu và phát triển tốt đến như vậy là nhờ vào nhiều yếu tố. Đầu tiên là việc trồng xen canh giúp các cây bổ trợ cho nhau về dinh dưỡng và phòng trừ sâu bệnh rất hiệu quả. Ngoài ra, gia đình lựa chọn các trụ đỡ là những cây sống, tuyết đối không sử dụng trụ bê tông, gỗ có thân nhiệt nóng khiến tiêu dễ bị chết.

Đặc biệt, chăm sóc là khâu quan trọng nhất. Vườn tiêu của gia đình gần như không sửu dụng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật mà phần lớn dùng phân hữu cơ. “Cây tiêu rất khó chăm sóc, nếu không cẩn thận dễ bị bệnh chết nhanh, chết chậm, vốn như căn bệnh ung thư không thể cứu chữa. Chính vì vậy, gia đình xác định ngay từ đầu không dùng phân hóa học mà tự ủ phân chiết xuất từ đậu nành, bánh dầu và phân lân, phân chuồng”, ông Lục nói và cho biết, các vườn tiêu vượt qua được thảm kịch của bệnh chết nhanh, chết chậm phần lớn sử dụng phân bón hữu cơ.

Ngược về huyện Chư Prông, vườn tiêu xanh mướt của gia đình bà Võ Thị Tuyết (làng Hát 2, xã Ia Piar) cũng được trồng xen với các loại cây như sầu riêng, cà phê… mang lại hiệu quả rất rõ rệt. Cũng như nhiều hộ dân khác trong vùng, gia đình bà trồng tiêu từ rất lâu nhưng cũng bị dịch bệnh chết hết. Khoảng vài năm nay, gia đình trồng tiêu trở lại và thực hiện xen canh để tránh rủi ro. Mặt khác, trồng xen canh giúp cây tiêu phát triển tốt hơn và ngăn chặn hiệu quả các loại dịch bệnh.

Bà Tuyết cho biết, vườn tiêu phát triển tốt như ngày hôm nay có nhiều nguyên nhân. Trong đó, phải có kỹ thuật trồng, nhất là khi xen canh với các loại cây khác. Cùng với đó, khâu chăm sóc là quan trong nhất, thời điểm nào bón phân, tưới nước đều phải thực hiện một cách bài bản. Đặc biệt, gia đình chăm sóc vườn tiêu theo hướng hữu cơ, không sử dụng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật nên gần như không bị dịch bệnh. “Gia đình chủ yếu sử dụng các loại phân bón tự ủ từ đậu nành, bánh dầu, đạm cá… để chăm sóc cho vườn tiêu. Dùng phân hữu cơ, cây tiêu phát triển không nổi bật nhưng bền vững theo năm tháng”, bà Tuyết chia sẻ.

Ông Nguyễn Tấn Công, Chủ tịch Hội đồng quản trị HTX Nam Yang (huyện Đăk Đoa) cho biết, người dân đã “tỉnh đòn” hơn sau thảm kịch của ngành hàng hồ tiêu vào những năm 2017-2018. Chính vì vậy, thay vì chọn trồng thuần thì người dân lựa chọn trồng hồ tiêu xen canh, đa canh với cà phê và các loại cây ăn quả. Trồng tiêu trong vườn đa canh không chỉ giảm rủi ro khi giá các mặt hàng nông sản luôn bấp bênh mà còn giảm chi phí đầu tư, công chăm sóc…

“Phát triển hồ tiêu theo hướng trồng xen canh, đa canh sẽ manh tính bền vững, qua đó giảm chi phí đầu tư và hạn chế rủi ro về dịch bệnh, hướng đến nền nông nghiệp an toàn. Khi đó, người dân cũng sẽ không sử dụng quá mức thuốc bảo vệ thực vật và phân bón hóa học trên cây trồng, đặc biệt là cây hồ tiêu vốn rất nhạy cảm với dịch bệnh”, ông Công chia sẻ.