Trong quản trị quốc gia, tinh gọn bộ máy Nhà nước không chỉ là một chiến lược quan trọng, khâu đột phá để cải thiện hiệu quả quản lý, mà còn là một quá trình đầy thách thức. Việc đẩy mạnh cải cách hành chính, giảm bớt bộ máy cồng kềnh và nâng cao chất lượng công việc sẽ góp phần tạo ra một nền hành chính hiện đại, minh bạch và năng động hơn.
Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, quá trình này cũng đặt ra không ít khó khăn, từ việc sắp xếp lại bộ máy, nhân sự đến sự thích nghi của các cơ quan hành chính trong một môi trường nhiều thay đổi. Chính vì vậy, tinh gọn bộ máy Nhà nước vừa cần sự quyết liệt, quyết tâm, vừa phải làm thật sự bài bản và khoa học.
Tổng Bí thư Tô Lâm trao Quyết định thành lập Đảng bộ, tổ chức bộ máy, chức năng nhiệm vụ và chỉ định Bí thư, các Phó Bí thư Đảng ủy Chính phủ nhiệm kỳ 2020-2025. Ảnh: Nhật Bắc.
Từ sau công cuộc Đổi mới 1986, việc sắp xếp lại tổ chức bộ máy luôn là một nhiệm vụ quan trọng, nhưng sau nhiều nhiệm kỳ, hệ thống hành chính vẫn chưa đạt được sự tinh giản thực sự. Số lượng Bộ, ngành đã có sự thay đổi theo từng giai đoạn, nhưng quy mô biên chế và gánh nặng chi phí vận hành vẫn là bài toán nan giải.
Nếu như ở Mỹ, một công chức phục vụ 400 người dân, ở Trung Quốc là 1/170 người, thì ở Việt Nam, tuy con số cụ thể chưa được công bố rõ ràng, nhưng đã có cảnh báo đáng lo ngại là 70% ngân sách đang được dành để trả lương và vận hành bộ máy.
Câu hỏi đặt ra là: Chúng ta sẽ tiếp tục duy trì một bộ máy cồng kềnh với chi phí khổng lồ, hay thực hiện một cuộc cải tổ mạnh mẽ theo đúng tinh thần "Thà ít mà tốt!" (лучше меньше, да лучше!) của Lenin? Tinh gọn bộ máy quản lý hành chính là quá trình "giảm số lượng, tăng chất lượng", tránh chồng chéo, dễ quy trách nhiệm và đặc biệt là sẽ nâng cao trình độ và vai trò của người đứng đầu mỗi tổ chức, cơ quan, đơn vị.
Tinh giản không chỉ là vấn đề số lượng, mà quan trọng hơn là làm thế nào để hệ thống vận hành hiệu quả hơn, người đứng đầu thực sự có trách nhiệm và công chức, viên chức làm việc đúng với vai trò của họ hơn. Đây không chỉ là một sự cải cách, mà là một cuộc cách mạng về tư duy và hành động trong quản trị quốc gia.
Lực cản trở
Từ năm 2018, trang báo điện tử của Đảng đã đăng bài có tựa đề: “Nói không với "sân sau", "lợi ích nhóm”!". Năm 2020, trang mạng của Tạp chí Cộng sản đăng bài “Kiểm soát, ngăn chặn "nhóm lợi ích" ở Việt Nam hiện nay”. Vậy mà cho đến năm 2023, có vẻ như vấn đề này vẫn tồn tại, cho nên trang mạng Báo Thanh Niên lại đăng bài “Triệt tiêu lợi ích nhóm, sân sau, tư duy nhiệm kỳ để ngừa tham nhũng”.
Thực tế cho thấy, có một lực lượng nào đó đã cản trở quá trình đổi mới, khiến nhiều chủ trương đúng đắn của Đảng nêu trong cương lĩnh, nghị quyết đại hội Đảng chậm đi vào cuộc sống, hoặc loanh quanh rồi lại trở về điểm xuất phát. Ngày càng nổi lên nhiều khuyết tật trong bộ máy, nhiều chuyện xấu xa, tiêu cực, bất công, vô lý… trong đời sống xã hội bị phanh phui. Những khuyết tật đó không chỉ được đề cập nhiều trong một số lĩnh vực quan trọng như quản lý đất đai, đô thị hóa, xây dựng, đấu thầu, cổ phần hóa, xã hội hóa giáo dục, quản lý cán bộ… mà còn tồn tại trong hầu hết các lĩnh vực khác của đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội của đất nước. Khó có thể kể hết những việc làm, mưu mô, thủ đoạn ẩn giấu trong vỏ bọc “thi hành công vụ” đã làm nghèo đất nước nhằm vơ vét tài sản của nhân dân, làm giàu cho bản thân.
Từ những người nhiệt thành hưởng ứng và thực hiện đổi mới ban đầu, họ trở thành vật cản đường, thành đối thủ thực sự của sự nghiệp đổi mới.
Trung ương, Quốc hội họp bàn về tinh gọn bộ máy vào tháng 2/2025. Ảnh: Quochoi.vn.
Đổi mới vốn đã khó, nhưng sẽ càng khó bội phần nếu mất động lực và bị những người có trách nhiệm cản trở. Đảng cần thực sự nhận ra nguy cơ này, có quyết tâm và biện pháp khắc phục. Điều kiện tiên quyết là không để các phần tử đó thâm nhập và phát triển trong ban lãnh đạo Đảng các cấp từ Trung ương tới địa phương, đấu tranh không khoan nhượng, gạt bỏ những phần tử như vậy ra khỏi ban lãnh đạo nếu có. Nếu mơ hồ, chậm chạp thì có thể không tránh được nguy cơ bị họ khuynh đảo trong những thời điểm quan trọng.
Với cuộc cách mạng về tinh giản tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị hiện nay, cần đặt ra yêu cầu cụ thể như Đảng đã từng kêu gọi: “Loại bỏ sân sau và nhóm lợi ích”. Cần thiết tạo dựng tính minh bạch, cải thiện tính chuyên nghiệp của công chức, viên chức, tăng cường đào tạo nguồn nhân lực có kỹ năng chuyên nghiệp... là những biện pháp thiết yếu đi song song với quá trình tinh giản, tức là tạo đội ngũ vừa gọn nhẹ vừa có kỹ năng quản trị cao, có cái tâm vì nhân dân để điều hành đất nước.
Bài học kinh nghiệm
Quy luật tồn tại khách quan, nhất là trong tự nhiên, nhưng quy luật cũng có biến đổi, phát triển, nhất là trong xã hội. Quy luật của thế giới tự nhiên dễ thấy và tương đối ổn định hơn, còn quy luật trong xã hội loài người thì khó phát hiện và hay biến động, như việc định danh cái nào là quy luật, cái nào là phạm trù, cái nào là cái chung - cái riêng... rất khó xác định chân lý vì quy luật còn chịu tác động của thời gian và không gian, nhất là của hoạt động con người với vai trò là trung tâm của xã hội - phát triển.
Tuy nhiên, có một quy luật phổ biến và cơ bản nhất là con người dù thuộc dân tộc, quốc gia nào, quá trình phát triển dù có nhanh chậm, bước dài, bước ngắn khác nhau nhưng vẫn phải có những bước đi tương đối giống nhau, tuyệt nhiên không ai có thể chưa biết đi mà lại biết chạy.
Nhớ lại những năm đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, chúng ta lâm vào cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội trầm trọng. Lạm phát phi mã, kinh tế xuống dốc không phanh, mức sống nhân dân rơi đến đáy, niềm tin rạn nứt, đất nước lâm nguy. Trước tình hình đó, Ban Chấp hành Trung ương Đảng, đứng đầu là Tổng Bí thư Trường Chinh - một người nổi tiếng kiên định mô hình kinh tế XHCN, đã đi tới một quyết định lịch sử: xóa bỏ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, tự do hóa nền kinh tế.
Nói cho đúng, quyết định xóa bỏ mô hình kinh tế chỉ huy, cho phép người dân được tự do làm ăn không phải là một phát kiến hay sáng tạo gì, vì đó là điều cả thế giới đã làm từ hàng trăm năm. Nhưng đó là quyết định của một ban lãnh đạo dũng cảm, dám từ bỏ niềm tin vào một mô hình trước nay vẫn đinh ninh là duy nhất đúng, dám sửa chữa sai lầm để đưa đất nước vượt qua khủng hoảng.
Quyết định dũng cảm này không chỉ tạo ra bước ngoặt trong phát triển đất nước, đem lại đời sống khá giả hơn cho nhân dân mà còn khôi phục niềm tin của nhân dân vào Đảng Cộng sản Việt Nam, và với ý nghĩa ấy đã giúp Đảng giữ vững vị trí lãnh đạo của mình.
Hiện nay, đúng như Tổng Bí thư Tô Lâm và Ban Chấp hành Trung ương Đảng đánh giá: hệ thống chính trị vẫn còn cồng kềnh, nhiều tầng lớp, nhiều đầu mối, nhiều vấn đề không còn phù hợp với điều kiện mới, trái với quy luật phát triển. Cho nên để tiết kiệm nguồn nhân lực, chi phí, thời gian thì cần phải khẩn trương thực hiện cuộc cách mạng về tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị.
Nói và làm
Nhiều nhà nghiên cứu đã chỉ ra 5 yếu tố cốt yếu của một xã hội văn minh bao gồm: nhân dân thực sự là chủ, Nhà nước pháp quyền hiệu quả, kinh tế thị trường hiện đại, xã hội dân sự lành mạnh và hội nhập quốc tế chủ động.
Việt Nam có 100 triệu dân, GDP 430 tỷ đô la Mỹ, có 2,2 triệu công chức, viên chức các cấp, bằng số nhân viên của chính quyền liên bang Mỹ - cường quốc số một thế giới với GDP 27.000 tỷ đô la Mỹ và 335 triệu dân. Cả hai nước đều đang tính toán tinh gọn bộ máy tổ chức Nhà nước.
Đối với nước ta hiện nay, Tổng Bí thư Tô Lâm và Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã chỉ ra khâu đột phá chính là làm cuộc cách mạng cải cách về hệ thống tổ chức theo hướng tinh, gọn, hiệu quả, bám sát Hiến pháp, Cương lĩnh chính trị, Điều lệ Đảng, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới trong bối cảnh phát triển và hội nhập. Đổi mới công tác tổ chức bộ máy hệ thống chính trị gồm cả khối Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị xã hội; thu gọn các đầu mối và sáp nhập các tổ chức trên cơ sở làm rõ phân định rõ chức năng nhiệm vụ trách nhiệm, quyền hạn, chuẩn hóa các chức danh gắn với hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng.
Đây là một yêu cầu khách quan về mọi mặt, không chỉ vì vấn đề ngân sách eo hẹp và biên chế cồng kềnh mà trước hết vì liên quan trực tiếp đến tính chất và hiệu quả thực sự của bộ máy, kể cả bộ máy lãnh đạo của Đảng ở các cấp, các tổ chức đoàn thể và các loại tổ chức liên quan khác. Tham nhũng còn nặng nề không khắc phục được vì tính chất quan liêu của bộ máy như vậy.
Để có tác động thiết thực đối với cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy Nhà nước, cần phải chú trọng đến vai trò của chuyển đổi số.
Để có tác động thiết thực đối với cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy Nhà nước, cần phải chú trọng đến vai trò của chuyển đổi số và các nền tảng công nghệ số hỗ trợ hiệu quả cho dịch vụ công, cho Chính phủ điện tử, Chính phủ số. Những dịch vụ công trước đây được thực hiện bằng phương pháp thủ công, bằng bộ máy quản lý cồng kềnh thì nay hầu như người dân đều có thể tiếp cận và giám sát quá trình thực hiện của công chức, viên chức Nhà nước, rút ngắn quy trình thực hiện nhờ nền tảng công nghệ. Vấn đề là phải xây dựng cơ sở dữ liệu đầy đủ và chính xác. Đây là thời điểm chín muồi để ứng dụng công nghệ số hỗ trợ tinh giản bộ máy.
Để tinh gọn bộ máy chất lượng và hiệu quả, cần có giải pháp khắc phục tình trạng tinh giản biên chế một cách cơ học và cào bằng, dẫn tới người có năng lực cũng bị tinh giản hoặc “tự nguyện” xin tinh giản hết, còn người yếu kém vẫn ở lại bộ máy. Đồng thời chú trọng tinh giản biên chế nhiều hơn ở khối các cơ quan dân cử, các đoàn thể chính trị xã hội.
Hiện đã có chủ trương bỏ Hội đồng nhân dân cấp xã, phường, nên xem xét tiếp tục bỏ Hội đồng nhân dân cấp quận, huyện trong cả nước, chỉ duy trì Hội đồng nhân dân cấp tỉnh, thành phố. Khi đó, chỉ có UBND cấp tỉnh, thành phố hoạt động theo phương thức hiện hành, còn ở cấp huyện, xã chỉ có Ủy ban hành chính làm nhiệm vụ quản lý hành chính phục vụ dân và do UBND cấp tỉnh quyết định bổ nhiệm người đứng đầu và giao biên chế công chức.
Để loại bỏ những người năng lực yếu kém và “lợi ích nhóm”, phải xây dựng hệ tiêu chí đánh giá cán bộ theo sản phẩm và năng suất lao động, không phải chỉ dựa vào độ tuổi và bằng cấp, chứng chỉ.
Thay cho lời kết
Cuộc cách mạng tinh giản biên chế là xu thế tất yếu nhằm nâng cao hiệu quả quản trị quốc gia, phù hợp với quy luật phát triển và kỳ vọng của người dân. Tuy nhiên, bất kỳ sự thay đổi lớn nào trong hệ thống quản lý Nhà nước cũng là một bài toán "được - mất", vì không có chính sách nào có thể mang lại lợi ích tuyệt đối mà không đi kèm với những đánh đổi.
Với ước tính bước đầu hơn 100.000 người bị cắt giảm hoàn toàn khỏi hệ thống, sự tác động đối với xã hội là không nhỏ. Nếu không có chính sách đồng bộ, việc tinh giản quy mô lớn có thể gây áp lực lên thị trường lao động, hệ thống an sinh xã hội và tạo tâm lý bất ổn trong đội ngũ công chức, viên chức còn lại.
Do đó, cần đảm bảo quá trình tinh giản diễn ra minh bạch, công bằng, lựa chọn đúng đối tượng, đồng thời có các giải pháp hỗ trợ hợp lý như trợ cấp tài chính, tư vấn nghề nghiệp hoặc tạo điều kiện chuyển đổi công việc.
Nhìn lại lịch sử, những quốc gia thành công trong cải cách hành chính đều bắt đầu bằng quyết tâm chính trị mạnh mẽ đi kèm với những hành động thực tế và lộ trình rõ ràng. Nếu không có một tư duy đột phá và sự kiên quyết trong hành động, việc tinh giản bộ máy sẽ mãi là một câu chuyện dang dở, lặp đi lặp lại qua nhiều nhiệm kỳ mà không mang lại hiệu quả thực sự. Đây không chỉ là bài toán về quản trị, mà còn là thước đo cho tầm nhìn và trách nhiệm của những người lãnh đạo hôm nay đối với tương lai của dân tộc.
