'Chẩn đoán' các bệnh trên cây trồng do nấm Fusarium và tuyến trùng

Bệnh hại do nấm Fusarium và tuyến trùng là thách thức lớn trên toàn thế giới, gây ra các bệnh vàng lá Panama trên chuối, bệnh héo rũ ở dưa hấu, bệnh lúa von và nhiều dịch bệnh khác. Dù đã có nhiều biện pháp phòng trừ, việc kiểm soát hoàn toàn hai tác nhân này vẫn là bài toán khó. 

Nhằm cung cấp thông tin chuyên sâu về vấn đề này, Báo Nông nghiệp và Môi trường trân trọng giới thiệu hội thảo chuyên đề “Bệnh hại do Fusarium sp. và tuyến trùng trên một số cây ăn trái, rau màu và biện pháp quản lý”. Hội thảo do Viện Bảo vệ Thực vật phối hợp cùng Công ty Syngenta Việt Nam tổ chức ngày 7/3 tại Hà Nội.

Một số triệu chứng bệnh do nấm Fusarium gây ra trên cây trồng

Fusarium là một chi nấm khổng lồ, trong đó hơn 1.500 loài đã được phát hiện và nghiên cứu. Các loài Fusarium có mặt khắp nơi trên môi trường sống, nấm gây hại cho cây trồng hay vật nuôi và có thể sản sinh độc tố gây hại cho con người. Có một số loài phổ biến hại cho cây trồng ở Việt Nam như sau:

Bệnh lúa von (Fusarium moniliforme J. Sheld.)

Bệnh gây hại ở tất cả các giai đoạn phát triển của cây lúa. Triệu chứng điển hình của bệnh là cây lúa phát triển nhanh hơn bình thường, cong queo. Trên các đốt thân thường mọc nhiều rễ phụ. Lá chuyển màu xanh nhạt rồi đến màu vàng gạch cua. Trong điều kiện ẩm độ cao, thân cây lúa và hạt bị nhiễm bệnh thường xuất hiện lớp nấm trắng có màu phớt hồng. 

Bệnh mốc hồng ngô (Fusarium moniliforme J. Sheld. và F. graminearum Schwabe)

Triệu chứng bệnh điển hình với lớp nấm xốp, mịn, màu hồng nhạt bao phủ 1 phần hoặc toàn bộ bắp ngô. Nếu bệnh nhẹ sẽ làm hạt ngô mất sắc bóng, không chắc mẩy, làm hạt mất sức nảy mầm hoặc nảy mầm yếu. Bệnh nặng làm toàn bộ hạt và bắp ngô bị đổi màu và thối. Nấm bệnh xâm nhiễm trong giai đoạn bảo quản hạt và bắp ngô.

Bệnh héo vàng cà chua (Fusarium oxysporum f. sp. lycopersici (Sacc.) W.C. Snyder & H.N. Hansen)

Bệnh xâm nhiễm ở tất cả các giai đoạn của cây. Cây con bị bệnh thường còi cọc, chậm phát triển và chết. Triệu chứng bệnh điển hình hơn trên cây trưởng thành. Ban đầu các lá già tầng dưới chuyển màu vàng sau đó toàn bộ cây sẽ chuyển vàng và héo, lá thường không rụng. Giai đoạn cây bị bệnh nặng sẽ làm phần gốc và phần thân sát mặt đất chuyển màu nâu, có lớp nấm màu hồng nhạt bao phủ khi điều kiện ẩm độ cao, cây không có khả năng phục hồi và chết.

Bệnh héo vàng chuối (Fusarium oxysporum f. sp. cubense (E.F. Sm.) WC. Snyder & H. N. Hansen)

Triệu chứng ban đầu là cuống lá và viền của các lá già xuất hiện các vết màu vàng nhạt. Sau đó toàn bộ hay một phần lớn phiến lá chuyển vàng. Triệu chứng lá vàng bắt đầu từ lá già đến các lá non và có thể làm biến dạng phiến lá, gãy cuống và khô lá. Cây bị nhiễm bệnh làm hệ thống mạch dẫn ở củ và thân chuyển màu vàng nhạt, màu đỏ thẫm và màu nâu đen.

Bệnh chết chậm hồ tiêu (Fusarium solani (Mart.) Sacc.)

Cây nhiễm bệnh bị còi cọc, sinh trưởng chậm. Triệu chứng lá vàng bắt đầu xuất hiện ở phần gốc sau khoảng 4 tháng cây bị nhiễm bệnh. Khi cây bị bệnh, lá vàng dần từ gốc lên ngọn cây, gây hiện tượng rụng lá và rụng đốt. Rễ tơ bị thâm đen và thối, sau đó rễ chính và gốc bị thối và mục. Cắt ngang gốc cây sẽ quan sát thấy mạch dẫn có màu đỏ thẫm hoặc thâm đen. Nấm bệnh xâm nhiễm cả cây con và cây trưởng thành.

Bệnh thối khô rễ trên cam quýt (Fusarium solani)

Triệu chứng điển hình của bệnh thối khô rễ do nấm Fusarium là các bộ phận của cây (trừ chồi non), cây héo, vàng lá, vết bệnh có màu nâu. Các độc tố do nấm tiết ra thường được vận chuyển trong gỗ, trong mạch dẫn của cây đến các bộ phận, làm giảm khả năng hút nước của cây gây hiện tượng rụng lá.

Triệu chứng tuyến trùng hại thực vật ngoài đồng ruộng

Tuyến trùng (Nematoda) là động vật không xương sống, thuộc ngành giun tròn, có dạng sợi chỉ với hai đầu hơi thon nhọn. Một số loài tuyến trùng trong quá trình phát triển cá thể ở một vài giai đoạn có dạng hình cầu, quả chanh, quả lê... 

Theo ước tính, có khoảng từ 1 - 100 triệu loài tuyến trùng trên hành tinh chúng ta. Đến nay, con người mới chỉ biết đến khoảng 25.000 loài. Tuyến trùng ký sinh thực vật mới chỉ được biết đến khoảng 4.100 loài.

a) Biểu hiện ở các bộ phận trên mặt đất

Thối mầm cây

Một số tuyến trùng ký sinh có thể phá hủy mầm cây, lá cây hoặc điểm sinh trưởng bị thối, cây không mọc lên thành thân, lá được. Các loài tuyến trùng này còn là ký sinh mở đường cho vi khuẩn và nấm xâm nhập. Điển hình là loài Aphelenchoides fragariae hại dâu tây và cúc.

Xoăn lá và lùn cây

Hiện tượng xảy ra do đỉnh sinh trưởng của cây bị tuyến trùng ký sinh nhưng ko bị chết cây mà vẫn tiếp tục phát triển, ảnh hưởng lớn đến thân và lá, hình thành triệu chứng đặc trưng là xoăn lá và lùn cây. Triệu chứng này thường do Aphelenchoides spp. và Anguina tritici gây ra trên dâu tây và lúa mì. Tuyến trùng Aphelenchoides oryzae gây xoăn đầu lá lúa. 

Hoại tử và biến màu mô thực vật

Khi tuyến trùng ký sinh bên trong mô thân hoặc lá gây hiện tượng thối và mất màu phần mô bị hại, loài Rhadinaphelenchus cocophilus tạo thành vòng tròn đỏ trong thân cây dừa. Các loài Ditylenchus spp. ký sinh gây hiện tượng thối nâu phần mô bị hại như cổ rễ cây cà chua, tỏi, khoai tây. Đôi khi được tạo thành các vết sưng trên lá có màu xanh nhạt hơi vàng, kích thước 2 - 10mm, sau đó các nốt sưng có thể bị thối trở thành các vết đốm có màu huyết dụ.

Vết đốm và tổn thương lá

Điển hình là các loài thuộc giống Aphelenchoides, sau khi xâm nhập vào lá chúng phá hủy nhu mô của lá và rất nhanh chóng tạo thành quần thể gây ra những vết đốm trên lá gần vùng gân làm lá bị biến dạng quăn queo. Trong vết đốm nhu mô lá bị phá hủy có màu nâu, bề mặt lá bị biến dạng.

Nốt sưng (phồng) trên lá

Một vài loài thuộc giống Anguina là ký sinh chuyên tính của một số cây trồng tạo ra trên lá những nốt sưng to nhỏ khác nhau, (triệu chứng điển hình loài Anguina tritici gây hại trên lá cây lúa mì, hình 4), cũng có khi nốt sưng do Ditylenchus dipsaci gây nên đối với cây hành, tỏi và một số cây họ cúc, họ hòa thảo.

Nốt sưng trên thân

Các nốt sưng trên thân có kích thước to nhỏ khác nhau, khi bị nặng các nốt sưng liên kết với nhau tạo thành một khối u lớn. Triệu chứng này thường do các loài tuyến trùng thuộc giống Anguina gây ra.

b) Biểu hiện ở các bộ phận của thực vật dưới mặt đất

Triệu chứng nốt sưng trên rễ

Nốt sưng trên rễ thường làm cho rễ kém phát triển, biến dạng, ngắn với nhiều tổn thương rễ nghiêm trọng. Các loài thuộc giống Meloidogyne và Heterodera là những loài tuyến trùng gây nốt sưng phổ biến trên nhiều đối tượng cây trồng. Tuyến trùng tuổi 2 mới nở có một giai đoạn sống tự do trong đất, sau đó sẽ xâm nhập vào rễ cây. Tuyến trùng ngoài việc hút các chất dinh dưỡng còn tiết ra các chất kích thích làm cho tế bào phát triển mạnh và tạo thành những tế bào khổng lồ. Tuyến trùng giống Meloidogyne cái nằm trong mô rễ, còn giống Heterodera chỉ có phần đầu của tuyến trùng nằm trong mô rễ cây và tạo ra các nốt sưng bên cạnh hoặc các chùm rễ nhỏ. 

Triệu chứng vết thối trong củ

Tuyến trùng sống trong phần thịt củ khoai tây, cà rốt. Trong quá trình dinh dưỡng tuyến trùng tiết ra các độc tố gây nên hiện tượng thối khô củ trên đồng ruộng và trong bảo quản (Ditylenchus dipsaci).

Triệu chứng chết hoại lớp vỏ ngoài của bề mặt rễ

Tuyến trùng sau khi xâm nhập và sống trên rễ tạo thành từng đám thối nâu trên bề mặt rễ (đại diện là Tylenchulus semipenetrans). 

Triệu chứng gây tổn thương rễ

Tuyến trùng xâm nhập vào rễ và sinh sản trong rễ tạo thành từng đám rễ hoặc thân ngầm bị thối có màu nâu đen đại diện các loài gây ra triệu chứng này là Pratylenchus spp., Radopholus similes.

Tạo thành rễ bên (rễ đói) một cách quá mức

Tuyến trùng xâm nhập vào rễ do phản ứng của rễ với vết thương tạo thành các chùm rễ bên.

Triệu chứng bộ rễ kém phát triển

Các loài tuyến trùng khác nhau có thể chia thành các loại triệu chứng sau:

- Rễ ngắn và phình ra: Bộ rễ hầu như chỉ có rễ chính, rễ tơ rất kém phát triển. 

- Bộ rễ không bình thường: Một số đầu rễ tạo thành các khối u và chùn rễ nhỏ làm cho bộ rễ không bình thường. 

- Tạo thành hình móc câu ở đầu rễ: Là một loại triệu chứng do tuyến trùng xâm nhập vào vùng đầu rễ, gây tổn thương và làm chậm quá trình phát triển bộ rễ.