Định hướng chiến lược để Việt Nam thoát bẫy thu nhập trung bình và phát triển bền vững

Tuy nhiên, khi đứng trước ngưỡng cửa của sự phát triển cao hơn, câu hỏi không còn là "Việt Nam tăng trưởng nhanh đến đâu?" mà là "Tăng trưởng đó có bền vững và mang lại giá trị thực sự cho người dân không?". Để tránh rơi vào bẫy thu nhập trung bình - một kịch bản mà nhiều quốc gia đang phát triển đã mắc phải - Việt Nam cần chuyển từ việc chạy theo con số GDP sang xây dựng một mô hình "GDP chất lượng", nơi tăng trưởng kinh tế đi đôi với phát triển bền vững, công bằng xã hội và nâng cao chất lượng sống.

Những hạn chế trong cách đánh giá tăng trưởng GDP

Tăng trưởng GDP của Việt Nam trong những năm qua là minh chứng rõ ràng cho sự nỗ lực của Chính phủ và người dân. Tuy nhiên, các bất cập trong cách thu thập và đánh giá số liệu đang làm mờ đi bức tranh thực tế của nền kinh tế.

Những bất cập trong hệ thống thống kê không chỉ ảnh hưởng đến nhận định của các nhà đầu tư và tổ chức quốc tế mà còn có thể dẫn đến những quyết sách sai lầm trong điều hành kinh tế vĩ mô. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc cải thiện chất lượng số liệu thống kê, hướng đến sự minh bạch và chuẩn xác hơn, nhằm tạo dựng niềm tin trong và ngoài nước đối với nền kinh tế Việt Nam.

Theo một báo cáo gần đây, chênh lệch số liệu xuất khẩu có thể lên đến hàng tỷ USD mỗi năm, khiến các nhà hoạch định chính sách và nhà đầu tư khó đưa ra quyết định chính xác. Nguyên nhân chủ yếu đến từ sự thiếu đồng bộ trong phương pháp thu thập dữ liệu, sự chồng chéo trong báo cáo giữa các cơ quan, và việc chưa áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế một cách toàn diện.

Cũng cần hiểu là Tổng cục Hải quan chỉ thống kê được xuất khẩu hàng hóa qua cửa khẩu, còn Tổng cục Thống kê theo nguyên tắc phải tính thêm xuất nhập khẩu dịch vụ như ngân hàng, điện thoại, bưu điện… và tính thêm cả buôn lậu.

Nguồn: - Dữ liệu truy cập ngày 9/3/2025 từ GSO

            - The Observatory of Economic Complexity (OEC). Vietnam Exports, Imports, and Trade Partners (Dữ liệu ước tính cho Tổng cục Hải quan Việt Nam, 2018-2024). Truy cập ngày 9/3/2025 từ OEC

Phương pháp tính GDP: Từ con số đến ý nghĩa thực tế

GDP (Gross Domestic Product - Tổng sản phẩm quốc nội) là thước đo quan trọng của nền kinh tế, là một chỉ số quan trọng để đánh giá sức khỏe nền kinh tế, nhưng không phải là thước đo duy nhất phản ánh chất lượng tăng trưởng và đời sống người dân. Việt Nam đang đạt được những con số ấn tượng về GDP, nhưng để thực sự phát triển bền vững và vượt bẫy thu nhập trung bình, chúng ta cần nhìn xa hơn các con số.

Có 3 cách tính GDP. Nói nôm na là: 1) Cộng thu nhập của các thành phần kinh tế lại; 2) Cộng chi tiêu của các thành phần kinh tế lại; 3) Lấy giá trị sản xuất ra trừ đi chi phí sản xuất rồi cộng lại.

Cả 3 cách làm này, theo nguyên tắc phải bằng nhau. Nếu sự sai biệt lớn thì phải xem xét lại số liệu và có thể phải thay đổi toàn bộ cách thu thập thông tin. Tính cho cả nước hay cho tỉnh cũng thế. Ngoài ra, nếu tính thêm các cân đối tài chính, để xem xét vay mượn nước ngoài, thì lại có thêm 1 phương pháp khác kiểm tra tính toán của 3 phương pháp trên.

Lâu nay, Việt Nam chủ yếu dựa vào phương pháp 3 ở Trung ương và tỉnh. Ở Trung ương thì còn có một số cách để kiểm tra nhưng ở tỉnh dùng phương pháp 3 thì lấy gì để kiểm tra tính chính xác? Ngay cả việc kiểm tra so sánh giữa Trung ương và các địa phương cũng có sự khác biệt. Vấn đề làm thống kê thì có đưa lên dư luận cũng không giải quyết được vì là vấn đề chuyên môn sâu.

Có ý kiến cho rằng để có cái nhìn chính xác hơn, việc chuyển sang sử dụng GDP theo giá cố định (real GDP) hoặc bổ sung các chỉ số phụ như GDP bình quân đầu người điều chỉnh theo sức mua (PPP) là cần thiết. Chẳng hạn, theo Ngân hàng Thế giới (World Bank), GDP thực tế của Việt Nam năm 2023 đạt khoảng 430 tỷ USD, nhưng khi điều chỉnh theo PPP, con số này tăng lên hơn 1.200 tỷ USD, cho thấy sức mua thực tế của người dân cao hơn so với số liệu bề mặt.

Đánh giá như trên chưa chuẩn xác vì trước hết phải hiểu nội hàm PPP là gì? Vì nó không dựa vào đồng USD trên thị trường. Thí dụ, GDP bằng tiền Việt là 10.221814,69 tỷ đồng. Hối suất trung bình trong năm trên thị trường là 23.787 đồng, chia ra thì GDP theo hối suất thị trường là 430 tỷ USD. Nếu dùng PPP thì “hối suất” nhỏ hơn, do đó GDP tăng gần gấp 3 lần vì cùng một sản phẩm giá ở Việt Nam rẻ hơn nhiều.

Nhưng khi tính PPP thì tính cả dịch vụ có tới 68% mà dịch vụ thì không thể xuất khẩu. Ví dụ đơn giản là cắt tóc ở Việt Nam thuộc loại sang là 60.000 đồng tức là dưới 3 USD nhưng ở Mỹ phải trả 30 USD. Hối suất PPP chỉ là 2.000 đồng chứ không phải 23.787 đồng. Vì vậy, mà GDP ở Việt Nam tính theo PPP lớn gấp 3 lần GDP tính theo hối suất thị trường. Mỹ muốn đóng góp của các nước vào ngân sách Liên hợp quốc phải tính theo PPP vì muốn Trung Quốc đóng góp nhiều hơn.

Nếu theo PPP sức mua thì người Việt Nam không nghèo quá mức như tính theo hối suất thị trường. Nhưng sức mạnh kinh tế của một nước trên thị trường thế giới thì phải dựa trên khả năng xuất khẩu mà cơ bản chỉ có hàng hóa mới xuất khẩu được.

Hơn nữa, GDP truyền thống không phản ánh đầy đủ các khía cạnh như bất bình đẳng thu nhập, ô nhiễm môi trường hay chất lượng giáo dục - những yếu tố quyết định sự phát triển bền vững. Vì vậy, Việt Nam có thể tham khảo các chỉ số bổ trợ như Chỉ số phát triển con người (HDI) hoặc Chỉ số kinh tế xanh (GEI) để đánh giá toàn diện hơn.

Xin lưu ý:

Cách tính GDP theo thu nhập, tổng thu nhập = thu nhập của Nhà nước (thuế đánh vào sản xuất và thặng dư trong doanh nghiệp hay hoạt động Nhà nước) + của doanh nghiệp (lợi nhuận) + của lao động (lương bổng).

Tổng thu nhập cũng chính là giá trị tăng thêm + thuế đánh vào sản xuất.

Nếu dùng bảng supply and use tính chi ly cho từng sản phẩm, từng hoạt động sản xuất và từng loại thu nhập để tính thì 3 phương pháp phải đưa đến cùng giá trị. Tôi không rõ lãnh đạo có biết rằng: Tổng cục Thống kê Việt Nam (nay là Cục Thống kê) chưa áp dụng phương pháp thu nhập với các chi tiết cần thiết thường xuyên? 

Chuyển đổi mô hình tăng trưởng từ lượng sang chất lượng

Trong quá khứ, tăng trưởng của Việt Nam chủ yếu dựa vào ba trụ cột: đầu tư cơ sở hạ tầng, xuất khẩu giá trị thấp, và dòng vốn FDI. Dù mô hình này đã mang lại thành công ban đầu, nó cũng bộc lộ những hạn chế như phụ thuộc quá mức vào lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên không bền vững, và năng suất lao động thấp so với khu vực. Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), năng suất lao động của Việt Nam năm 2023 chỉ bằng 1/3 của Malaysia và 1/5 của Singapore.

Để vượt qua những thách thức này, Việt Nam đang chuyển dịch sang mô hình tăng trưởng dựa trên tri thức, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Chính phủ đã ban hành chiến lược phát triển khoa học và công nghệ đến năm 2030, với mục tiêu nâng cao tỷ trọng đóng góp của kinh tế số lên 30% GDP vào cuối thập kỷ này.

Các doanh nghiệp như VinFast, Viettel Solutions hay FPT là minh chứng cho sự chuyển mình này, khi họ không chỉ cạnh tranh trong nước mà còn vươn ra thị trường toàn cầu.

GDP chất lượng tầm nhìn cho một tương lai bền vững

Tăng trưởng GDP không chỉ là một con số trên báo cáo, mà phải là thước đo cho sự thịnh vượng của toàn xã hội. Một "GDP chất lượng" cần đảm bảo:

• Bền vững môi trường: Giảm thiểu ô nhiễm và phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên, hướng tới nền kinh tế tuần hoàn.
• Công bằng xã hội: Thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, đảm bảo lợi ích kinh tế đến với mọi tầng lớp dân cư.
• Nâng cao chất lượng sống: Đầu tư vào y tế, giáo dục và cơ hội việc làm để cải thiện đời sống người dân.

Việt Nam có cơ hội lớn để trở thành một hình mẫu phát triển trong khu vực, nhưng điều này đòi hỏi sự thay đổi trong tư duy hoạch định chính sách. Việc áp dụng các công cụ đo lường hiện đại, khuyến khích đổi mới sáng tạo, và đặt người dân làm trung tâm của sự phát triển sẽ là chìa khóa để đạt được mục tiêu này.

"GDP chất lượng" không chỉ là một khẩu hiệu, mà là kim chỉ nam chiến lược để Việt Nam vươn tới một tương lai bền vững và thịnh vượng. Bằng cách cải thiện cách tính toán, đánh giá tăng trưởng, và chuyển đổi mô hình kinh tế, Việt Nam không chỉ có thể thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình mà còn xây dựng một nền tảng vững chắc cho các thế hệ mai sau. Đã đến lúc chúng ta không chỉ hỏi "GDP tăng bao nhiêu?" mà là "GDP đó mang lại giá trị gì cho cuộc sống?".

Lời kết

Kết quả tăng trưởng kinh tế không chỉ là con số, mà phải là sức mạnh thực sự của nền kinh tế trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân. Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để phát triển mạnh mẽ trong những năm tới, nhưng để không rơi vào bẫy thu nhập trung bình, chúng ta cần đưa chất lượng tăng trưởng lên làm trọng tâm.

Đúng như câu nói "GDP chất lượng" là hướng đi mới của Việt Nam, và nếu chúng ta có thể thực hiện được, sẽ không chỉ đạt được mục tiêu tăng trưởng mà còn xây dựng được một nền tảng vững chắc cho tương lai thịnh vượng, toàn diện và bền vững. Chúng ta phải nhìn xa hơn các con số, để chất lượng thật sự mới là thành quả cuối cùng mà Việt Nam hướng tới.