Hoàng Tuấn Công: Về một số câu tục ngữ 'chưa rõ nghĩa' [Kỳ 2]

. - Thứ Ba, 02/08/2022 , 06:42 (GMT+7)

Có những câu thực tế là khó hiểu nghĩa, rất nhiều từ điển đã giải thích không đúng về nghĩa đen, dẫn đến đưa ra nghĩa bóng thiếu chính xác.

Nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Công.

“Bắt chấy mẹ chồng thấy bồ nông dưới bể”

Quả tình, đây là một câu khó. Ví dụ:

- "Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam" (Vũ Dung - Vũ Thúy Anh - Vũ Quang Hào): “Ng.đen: Hiện tượng nàng dâu bắt chấy cho mẹ chồng cũng hiếm như hiện tượng bồ nông dưới biển. Ng.bóng: Quan hệ mẹ chồng nàng dâu ít khi thành thật thương yêu  nhau”.

Bài liên quan

- "Từ điển tiếng Việt" (Ban biên soạn chuyên từ điển: New Era): “Quan hệ giữa nàng dâu và mẹ chồng, theo cách nhìn xưa nay, thường là ít gần gũi, ít có tình cảm với nhau nên không có sự chăm sóc, tâm tình và có phần đố kỵ, ví như việc nàng dâu bắt chấy cho mẹ chồng là hiếm hoi như trông thấy bồ nông dưới biển”.

Thực tế, bồ nông là loài chim biển, nên không có chuyện “Hiện tượng nàng dâu bắt chấy cho mẹ chồng cũng hiếm như hiện tượng bồ nông dưới biển”.

Sau đây là cách giải thích của chúng tôi.

Con chấy (đặc biệt là chấy mén) rất nhỏ. Bởi vậy, khi bắt chấy, dẫu mồm thủ thỉ đủ thứ chuyện trên đời với nhau, nhưng mặt, mắt, đôi tay vẫn luôn phải thật chăm chú, cắm cúi, tỉ mẩn, rẽ từng “chân tơ kẽ tóc” mới bắt được chấy. Ấy vậy mà cô con dâu nào đó, “Bắt chấy cho mẹ chồng” mà mắt lại “thấy bồ nông” tận ở “dưới bể” thì còn bắt cái nỗi gì?!

Như vậy, chúng ta có thể hình dung câu chuyện thế này:

Người bắt chấy thường ngồi ở phía sau. Người được bắt chấy không thể nhìn thấy mặt người bắt chấy. Thế là nàng dâu mới có cơ hội lừa mẹ chồng (hay lơ đễnh?): tay thì rẽ tóc, nhưng mắt lại ngóng nhìn tận đẩu tận đâu, nhìn thấy cả những thứ chẳng liên quan gì đến công việc của mình. Có thể nàng dâu không chủ ý như vậy, nhưng vì việc bắt chấy không xuất phát từ tình cảm thân mật, gần gũi nên cái kiểu “tâm bất tại” nó cứ tự nhiên diễn ra.

Có một số có dị bản mang tính địa phương, chưa được các nhà biên soạn từ điển ghi nhận như: "Bắt chí (chấy) cho mụ gia (mẹ chồng) chộ (thấy) đa đa trên động", hoặc "Bắt chí cho mụ gia, chộ ba ba ngoài bể" (Hà Tĩnh); rồi "Con dâu bắt chí mẹ chồng/Ngó ra ngoài đồng thấy ổ le le" (Bình Định); "Đi cấy đồng Loi thấy đoi đồng Chùa" (Thanh Sơn, Tĩnh Gia, Thanh Hóa).

Con ba ba dưới bể, hay đa đa trên động, le le ngoài đồng có hiếm thấy không? Dĩ nhiên là không! Ngược lại rất sẵn, vì đó là môi trường sinh sống của chúng. Bởi vậy, khi xuất hiện trong câu tục ngữ, bồ nông, le le, hay đa đa… chỉ đóng vai trò là hình ảnh, sự vật bất kỳ ở một nơi rất xa nào đó, không liên quan chuyện bắt chấy, mà cô con dâu lại nhìn thấy. Riêng dị bản ở Thanh Hóa “Đi cấy đồng Loi thấy đoi đồng Chùa” còn mang tính hài hước hơn: đi cấy ở xứ đồng Loi, nhưng lại “ngóng trời ngóng đất”, nhìn thấy cả “đoi” (mông, khu, của người đi cấy) mãi tận đồng xứ đồng Chùa. Trong khi cả hai việc “bắt chấy” và “đi cấy” đều buộc người ta phải cắm cắm cúi cúi mới làm được.

“Bòn nơi khố rách đãi nơi quần hồng”

Câu này có một dị bản là "Bòn nơi khố bện đãi nơi quần hồng". “Khố bện” hay “khố rách” chỉ kẻ nghèo khổ; “quần hồng” hay "hồng quần 紅裙" chỉ con gái đẹp, nghĩa rộng là kẻ giàu sang. "Bòn nơi khố rách đãi nơi quần hồng", ám chỉ kẻ bòn rút, bóc lột người nghèo khổ để cung phụng gái đẹp, chốn giàu sang.

“Buôn thủy buôn vã [?] chẳng đã [?] hà tiện”

Theo ký hiệu đánh dấu [?], thì có lẽ soạn giả đã không hiểu “buôn vã” và “chẳng đã” là gì, nên xếp câu này vào diện “chưa rõ nghĩa”.

Vậy “vã” trong “buôn vã” là gì? "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê - Vietlex) giảng: “vã • t. 1 [id] [đi lại] trên bộ và không có phương tiện [thường là đường dài, vất vả]. đi vã hàng chục cây số”.

"Buôn vã" hay "Buôn vai gánh vã", có nghĩa là buôn bán bằng đôi vai gánh gồng nặng nhọc chứ không có phương tiện xe cộ nào khác. Ngược lại, “buôn thủy” hay "buôn thuyền" là buôn bán lớn, có phương tiện chuyên chở bằng thuyền bè. “Đã” trong “chẳng đã” có nghĩa là bằng. “Buôn thủy buôn vã chẳng đã hà tiện” tức buôn bán dù to (buôn thủy) hay nhỏ (buôn vã) cũng không thể nào bằng hà tiện, dành dụm, ăn tiêu chắt bóp. Đây là một cách nói ngoa dụ, đề cao tiết kiệm của dân gian.  

Điều đáng nói là “Buôn thủy buôn vã chẳng đã hà tiện” chính là dị bản của “Buôn tàu chẳng giàu bằng hà tiện” mà chính Nguyễn Đức Dương đã thu thập và giải thích là “Buôn bằng cách dùng cả tàu bè (để vận chuyển) cũng chẳng tích cóp được nhiều của cải bằng ăn tiêu tằn tiện. Hay dùng với ẩn ý: nh. Buôn tàu buôn bè chẳng bằng ăn dè hà tiện”. Thế nhưng chỉ vì mấy chữ “lạ” (“buôn vã” và “chẳng đã”), Nguyễn Đức Dương đã không thể “giải mã” dị bản hoàn toàn đồng nghĩa với bản mà chính mình từng giải thích.

Hoàng Tuấn Công

(Trích bản thảo “Viết lúc nông nhàn”, sắp xuất bản)

Bài viết cho chuyên mục xin được gửi về Báo Nông nghiệp Việt Nam, 14 Ngô Quyền, Hà Nội. Email: baonnvnts@gmail.com.

Hoặc liên hệ người phụ trách chuyên mục: Ông Tô Đức Huy, Trưởng ban Thư ký Tòa soạn; Điện thoại: 0913.378.918; Email: toduchuy75@gmail.com.

.
Tin khác
Đào tạo tiếng Việt được quan tâm trên đất nước Triệu Voi
Đào tạo tiếng Việt được quan tâm trên đất nước Triệu Voi

Đào tạo tiếng Việt tại Lào có thêm một địa chỉ mới ở Viên Chăn, với sự phối hợp giữa Trường Đại học Cửu Long và Viện Nghiên cứu khoa học giáo dục Lào.

Ký ức không phai một thời học sinh miền Nam trên đất Bắc
Ký ức không phai một thời học sinh miền Nam trên đất Bắc

‘Ký ức không phai’ là cuốn sách ghi lại kỷ niệm gắn bó với Trường Học sinh miền Nam trên đất Bắc, nhân dịp kỷ niệm 70 năm Hiệp định Genève.

Tâm sự nghề nghiệp của một nhà giáo trường huyện
Tâm sự nghề nghiệp của một nhà giáo trường huyện

Tâm sự nghề nghiệp của những người đã và đang đứng trên bục giảng với nhiều kỷ niệm khó quên, càng trở nên ấm áp nhân Ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11.

Cô giáo Nùng khơi chuyện văn chương cùng học trò
Cô giáo Nùng khơi chuyện văn chương cùng học trò

Cô giáo người Nùng Lý Thị Thủy đang dạy văn ở Trường Phổ thông Dân tộc nội trú tỉnh Phú Yên, vừa ra mắt cuốn sách lý luận phê bình có tên gọi ‘Khơi chuyện’.

Tủ sách Văn Hóa Việt ra mắt độc giả Trung Quốc
Tủ sách Văn Hóa Việt ra mắt độc giả Trung Quốc

Tủ sách Văn Hóa Việt của Chibooks chính thức ra mắt độc giả đất nước tỷ dân tại Tuần lễ văn hóa sách Trung Quốc – Đông Nam Á 2024 tại thành phố Nam Ninh.

Ai chém đầu nhà yêu nước Lương Ngọc Quyến?
Ai chém đầu nhà yêu nước Lương Ngọc Quyến?

Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật mới cho ra mắt cuốn sách 'Nguyễn An Ninh – Không ăn mày tự do' (2024) của tác giả Trần Viết Nghĩa. Sách mới mà quá nhiều lỗi sai hết sức sơ đẳng.

Sứ mệnh người thầy gửi gắm từng trang sách nhỏ
Sứ mệnh người thầy gửi gắm từng trang sách nhỏ

Sứ mệnh người thầy luôn gắn liền với sách, được các diễn giả đề cao tại talk show diễn ra ở Đường sách TP.HCM nhân dịp kỷ niệm Ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11).

Họa sĩ Xu Man trở thành ‘Con thiêng của rừng’
Họa sĩ Xu Man trở thành ‘Con thiêng của rừng’

Họa sĩ Xu Man được nhà văn Trung Trung Đỉnh lấy làm cảm hứng sáng tác truyện dài ‘Con thiêng của rừng’ dày 124 trang, do Nhà xuất bản Trẻ vừa ấn hành.

Nhà thơ Mai Thìn lắng nghe ‘tiếng của thiên lương’
Nhà thơ Mai Thìn lắng nghe ‘tiếng của thiên lương’

Nhà thơ Mai Thìn gây ấn tượng cho người đọc, bởi một lối viết coi ý tứ là trọng, coi tổng thể nặng hơn chi tiết và rất nặng lòng trước thế thái nhân tình.

Hoa hậu H’Hen Niê đưa thư viện thân thiện về nông thôn
Hoa hậu H’Hen Niê đưa thư viện thân thiện về nông thôn

Từ khi đăng quang đến nay, Hoa hậu H’Hen Niê đã có nhiều hoạt động hỗ trợ cộng đồng, trong đó có chương trình đưa ‘Thư viện thân thiện’ về nông thôn.

Người quê lúa lặng lẽ viết lại những trang đời
Người quê lúa lặng lẽ viết lại những trang đời

Người quê lúa Đặng Đình Liêm sau chuỗi ngày tham gia quân đội và công tác xa nhà, đã trở về Thái Bình thanh thản viết lại những câu chuyện đời mình.

Thức dậy một dòng sông để thương nhớ làng quê
Thức dậy một dòng sông để thương nhớ làng quê

‘Thức dậy một dòng sông’ của tác giả Trần Nam Phong hình thành một bút pháp với những câu thơ ngân như ngọn gió không lời vừa quen vừa lạ.