Ở Hà Nội hồi đó tràn ngập phim Liên Xô, Đức, Tiệp, Ba Lan, Hungary… Nhưng xem phim Việt mình thấy con đò, cánh diều, con trâu lững thững bước đi trên triền đê… đặc biệt được nghe các nhân vật nói, cười đùa, giận dỗi nhau bằng… tiếng Việt là một điều thật kỳ lạ, thật hấp dẫn đối với đám thanh thiếu niên chúng tôi.
 |
| Cảnh trong phim "Chung một dòng sông" |
Sau khi xem phim “Vườn cam” tôi có viết một bài nhận xét về phim này. Được đăng đâu đó khoảng chục dòng trên trăm chữ, ấy thế mà tôi cứ ngồi hàng giờ bồi hồi, sung sướng đọc những gì chính mình viết ra. Đạo diễn của phim là cụ Phạm Văn Khoa. Không lâu, tôi nhận được mấy dòng của cụ nhắn đến gặp tại nhà riêng.
Suốt nhiều năm sau này cầm bút viết giới thiệu, phê bình phim, tôi không bao giờ phải nghĩ tới “sự đụng độ” giữa mình và các tác giả của bộ phim. Nhớ lại đầu những năm 1990, khi ở Sài Gòn nở rộ phong trào làm phim chịu mang tên là “mì ăn liền”, mỗi ngày tôi nhận được giấy mời xem tới 3, 4 bộ phim “mới ra lò”.
Tôi thẳng thắn nói với các ông chủ bỏ tiền làm phim: “Phim các bác hay, em sẽ viết bài khen liền, còn nếu phim các bác dở, em lờ đi, được chưa?”. Vì sao tôi có sự “thỏa hiệp” này? Vì tôi hiểu, người ta bỏ cả một đống tiền ra, điều đương nhiên là phải mong đồng vốn phổng phao lên, không ai mong số vốn kia quắt queo đi! Tôi còn nhớ rõ, dạo đó, có một nhà sản xuất phim đã nói với tôi: “Anh cứ góp chừng một phần tư vốn với tôi, khi đó ngòi bút của anh sẽ mềm mại, chuẩn xác hơn nhiều”(?!). Và điều này, mối quan hệ tốt đẹp giữa tôi và các nhà sản xuất phim tư nhân thuở đó còn xuất phát từ một điểm cơ bản nữa: Tôi không bao giờ xin xỏ, vòi vĩnh họ đồng xu cắc bạc vì bài viết của mình!
Người viết giới thiệu, phê bình phim phải hiểu biết rõ bản chất và những đặc thù của nghệ thuật điện ảnh nói chung; khâu “bếp núc” của việc làm phim nói riêng. Đó là điều đương nhiên. Phải có gout thẩm mỹ tốt. Nhưng vượt lên tất cả vẫn là phải có Tâm (tức sự khách quan, công bằng) trong việc khen chê. Không vì bất kỳ lý do gì có thể khiến những dòng viết của mình chuyệch choạc, xẹo xọ trong nhận định, đánh giá về một bộ phim, về các tác giả.
Tôi cũng tham gia công tác giảng dạy tại Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội và Đại học Sân khấu - Điện ảnh TP Hồ Chí Minh. Điều này giúp cho tôi có may mắn được xem đi xem lại nhiều lần một bộ phim, đặc biệt là phim truyện Việt Nam. Sau năm 1986, tức là sau ngày chúng ta chấp nhận nền kinh tế thị trường và thuộc tính hàng hóa của các sản phẩm, kể cả vật chất lẫn tinh thần, có thể kể ra đây tên những bộ phim truyện theo “dòng chính thống” xuất sắc của điện ảnh nước nhà.
Những bộ phim ấy đã vượt qua được căn bệnh công thức, giáo điều trong các bộ phim của thế hệ đi trước, đã là một ưu điểm. Được hưởng làm gió dân chủ, cởi mở những bộ phim này dám nhìn thẳng hiện thực đời sống, lôi ra ánh sáng công luận những điều phải lên án, phải được xóa bỏ ngay; phản ánh được những trăn trở, nhức nhối, những khát khao đổi mới của đồng bào mình. Xét thuần túy về nghệ thuật biểu đạt, những bộ phim tôi sắp kể tên cũng đã sải một bước tiến dài so với phim ảnh của các bậc cha chú đi trước, tiếp cận được cách kể chuyện từ màn ảnh hiện đại của nền điện ảnh các nước trên thế giới.
 |
| Một cảnh trong phim "Thương nhớ đồng quê" |
Đó là các bộ phim “Thương nhớ đồng quê” của đạo diễn Đặng Nhật Minh, “Ngã ba Đồng Lộc” của đạo diễn Lưu Trọng Ninh, “Nước mắt Hạ Long” của đạo diễn Phi Tiến Sơn, “Rừng đen” của đạo diễn Vương Đức, “Đời cát” của đạo diễn Nguyễn Thanh Vân, “Thung lũng hoang vắng” của nữ đạo diễn Nhuệ Giang, “Sống trong sợ hãi” của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên và một vài bộ phim khác. Đồng vốn làm ra những bộ phim này có thể đến từ tiền của Nhà nước, có thể do các tác giả xoay sở ở đâu đó. Điều đáng nói, đáng nhấn mạnh, các bộ phim vừa kể trên vẫn đi đúng dòng chủ lưu của điện ảnh “chính thống” với đích tới là bám sát đời sống, phản ánh những niềm quan tâm căn cốt của hàng triệu người xem, toàn tâm biểu hiện những điều đó bằng nghệ thuật và kỹ thuật điện ảnh hiện đại. Còn điều này: tác giả của những bộ phim kể trên trọng danh dự của bản thân, danh dự nghề nghiệp, không phải quỵ lụy trước sự sai khiến của đồng tiền mà bán tên tuổi, bán nghệ thuật…
Vâng, đáng tiếc, rất đáng tiếc rằng những thể nghiệm thành công ban đầu của thứ điện ảnh đổi mới như vậy không được vun vén, chăm tưới, bảo vệ trong cơn bão lốc của nền điện ảnh chỉ lấy đồng lợi nhuận là mục đích chủ yếu. Nền điện ảnh dân tộc hiện nay còn sống hay đã chết? Liệu có phải đã và đang xảy ra một cuộc xâm lăng văn hóa thông qua con đường phim ảnh không đây? Đâu rồi những trang lịch sử vàng của những bộ phim thuở phim truyện Việt Nam khai sinh như “Chung một dòng sông”, “Con chim vành khuyên”, “Chị Tư Hậu”, “Chiến sỹ trẻ”…?
  |
| "Người phán xử" và "Sống chung với mẹ chồng" là hai bộ phim truyền hình được rất nhiều khán giả quan tâm theo dõi thời gian qua |
Thiết tưởng câu trả lời phải là của nhiều người, nhiều ngành, nhiều giới. Xã hội Việt Nam đang đứng trước rất nhiều những vấn nạn đe dọa trực tiếp tới sinh mệnh cả dân tộc. Ô nhiễm thực phẩm và môi trường; hiểm họa của biến đổi khí hậu; nạn tham nhũng, mua quan bán chức; tình trạng suy thoái đạo đức... và bao trùm tất cả là vấn đề bảo vệ chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ. Nếu đặt mỗi người làm hoạt động điện ảnh, yêu điện ảnh trong chúng ta vào chiếc ghế của ông thủ tướng, chắc chắn cũng đành lòng gạt chuyện phim ảnh sang một bên. Buồn, nuối tiếc những gì đã qua, đã từng nắm trong lòng bàn tay nay tuột trôi hết. Nhưng biết làm sao đây?
Thực trạng quy trình làm phim thương mại và đặc biệt là phim truyện nhiều tập dành cho truyền hình bây giờ đang bị đồng lời lãi bóp cổ, siết hầu. Nếu bộ phim ví như một cành xanh thì những phép tính lời lãi ây đã, đang vặt trụi hết lá xanh, chồi biếc. Và bộ phim chỉ còn là chiếc chổi xể te tua, khẳng khiu để quét sân. Bởi lẽ đó, còn nhìn thấy ở bộ phim nào sự tìm tòi trong cung cách thể hiện, trong diễn xuất, trong tạo hình; còn thấy sự nỗ lực của đạo diễn, quay phim, thiết kế mỹ thuật… để lý giải tất cả bằng ngôn ngữ điện ảnh… chúng ta hãy có cặp mắt tinh để nhận ra, để trân trọng, để bình giá… Và cuối nữa là để chỉ ra cái được, cái hay, góp phần nâng cao thụ cảm thẩm mỹ đang bị xuống cấp của không ít người xem.
