Ngày 8/6/2015 Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch cấp Giấy chứng nhận Nghệ thuật Xòe Thái Mường Lò-Nghĩa Lộ là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Mới đây, bà Lò Thị Huân, bí thư Thị ủy Nghĩa Lộ thay mặt nhóm nghiên cứu công bố kết quả “Nghiên cứu bảo tồn hội Hạn Khuống của đồng bào Thái vùng Mường Lò-Nghĩa Lộ” và phục dựng lại hội Hạn khuống được đông đảo người dân hưởng ứng tham gia, góp phần tích cực bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc Tây Bắc …
Hạn khuống là sinh hoạt văn hóa cộng đồng của dân tộc Thái đã có từ rất lâu đời, gắn với tập quán canh tác lúa nước.
Tiếng Thái: Hạn có nghĩa là sàn, khuống là sân. Hạn khuống là một sân khấu nhỏ dựng bằng tre nứa ở giữa bản, cao 1,2-1,5m, rộng chừng 30m2, bốn góc sàn dựng bốn cây tre và một cây nêu ở giữa sàn, gọi là Lắc sáyk cốc (cây gốc).
Lên Hạn khuống
Trên Lắc sáyk cốc treo vòng tròn biểu tượng của mặt trăng cùng các ống nước và hình đan bằng tre nứa các con vật: Chim, cá, chùm quả râu…Cạnh đó là một bếp lửa, hai đốc sàn là hai cây dâu lá còn xanh, xung quanh sàn được rào mắt cáo để canh chừng ma quỷ và kẻ xấu tới hại người chơi Hạn khuống. Sàn Hạn khuống có một lối lên bằng cầu thang từ 3 đến 5 bậc.
Các con vật: Ve tượng trưng cho sự nhẹ nhàng của người con gái; Bò rừng tượng trưng cho sức mạnh của người con trai; Các con cá, chim, chùm dâu…tượng trưng cho vạn vật của vũ trụ; Ống nước, bếp lửa, mặt trăng tượng trưng cho sự sống; Các vật dụng: Ớp, chuông piến, kha kia, cuộn vải…để trai gái thử tài khéo tay của nhau trong việc đan lát, dệt vải.
Đến nay chưa có một nghiên cứu nào cho biết Hạn khuống ra đời từ bao giờ, nhưng theo truyền tụng lại thì Hạn khuống có từ rất lâu đời được các cụ cao niên nhớ và mô tả lại. Đây có thể coi là loại hình nghệ thuật sân khấu cổ xưa của dân tộc Thái từ thời “đẻ đất đẻ nước”.
Đông đảo người dân xem hội Hạn khuống
Hạn khuống được các trai bản dựng lên sau mùa gặt hái, hội Hạn khuống tổ chức vào mùa thu và mùa xuân, nơi trai gái đến đây tỏ tình qua những lời hát đối đáp, thể hiện tài xe tơ kéo sợi, tài thêu thùa…Nhiều đôi trai gái nên duyên vợ chồng sau mùa hội Hạn khuống.
Sau khi Hạn khuống được dựng lên, lễ vật cúng thần linh, thổ địa và các ma núi, ma rừng, ma bản…phù hộ cho hội được bình an, không bị giông lốc và mưa gió làm sập đổ, người chơi Hạn khuống gặp những điều may mắn, tốt lành.
Mâm lễ vật lớn là một con lợn nhỏ, bình thường là gà, rượu, xôi và những món ăn khác được đặt cạnh bếp lửa phía tay phải nhìn từ dưới lên.
Sau khi thầy mo làm cúng xong, cô Tổn khuống cốc (chủ hội Hạn khuống) cầm một bó đuốc đi vòng quanh Hạn khuống như thể xua đuổi tà khí, ma quỷ rồi bước lên sàn nhóm lửa, khi ngọn lửa bùng cháy là hội Hạn khuống bắt đầu. Các thiếu nữ mang guồng sợi, guồng xa, khăn thêu, giỏ, ớp…bước lên Hạn khuống, sau đó chiếc thang lên sàn được cất lên. Các chàng trai mang khèn bè, pí pặp, pí thiu, pí ló, đàn tính tẩu, nhị…đứng phía dưới đi vòng quanh Hạn khuống tấu lên những bản tình ca chan chứa nỗi lòng, nhằm bày tỏ tình yêu của mình với người con gái trên sàn.
Những bản tình ca đang được tấu lên
Cô Tổn khuổn cốc cất lên tiếng hát mở đầu cho đêm Hạn khuống: Em lấy củi lấy cây dâu/ Đẵn củi được đủ đóng thành gánh/ Lấy củi lấy hai bó/ Lấy củi lấy ba bó/ Một bó để dành mẹ yêu làm cơm chiều/Một bó để dành mẹ thương cất nồi rượu/ Một bó dựng xuống Hạn khuống đốt lửa/ Đốt lửa để trai bản xa hơ áo/ Chẻ đóm để anh yêu hút thuốc…
Sau một hồi hát đối đáp, cầu thang mới được hạ xuống để những chàng trai bản xa, bản gần bước lên sàn Hạn khuống. Họ tới cạnh những cô gái đang quay xa kéo sợi, hay đang ngồi thêu váy áo thổi sáo, kéo nhị tỏ tình.
Các cô gái quay xa, kéo sợi trên Hạn khuống
Người con gái hát rằng: Tiếng sáo từ phương nào vọng về/ Tiếng trong như tơ sợi/ Róc rách như suối chảy/ Dào dạt như mây trôi/ Tiếng sáo anh bay lên rừng chim lắng nghe/ Bay xuống thung suối ngừng chảy/ Bay về hóa tiếng guồng em quay sợi/ Tiếng ấm quấn quyện lòng em xao xuyến bâng khuâng…
Chàng trai hát đáp lại: Anh từ xa nhìn thấy lửa, đứng xa trông thấy nước/ Nhìn thấy suối sâu anh muốn bơi/ Nhìn thấy nước xanh anh muốn uống/ Nhìn thấy áo chàm đem lòng muốn ướm thử/ Nom thấy má em hồng lòng muốn hỏi thăm/ Nhìn mắt em lúng liếng anh muốn tâm tình…
Lời hát tỏ tình qua lại, những người đã có vợ, có chồng thì về sớm để khỏi bị ghen, dành lại Hạn khuống cho những đôi trai gái chưa vợ chưa chồng hát đối đáp để tỏ tình cho đến khi tàn đêm rạng sáng mới về.
Lời tỏ tình của những chàng trai
Hạn khuống là nơi gặp gỡ hằng đêm của những đôi trai gái tới trao duyên. Đây còn một nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng của dân tộc Thái mang dấu ấn của một thời phồn thịnh đậm chất nhân văn sâu sắc. Nơi để những chàng trai cô gái công khai tìm hiểu nhau qua tài năng ăn nói thể hiện trong tiếng khèn, tiếng sáo và lời hát vượt qua những xiềng xích trói buộc của chế độ lúc bấy giờ.
Hạn khuống là nơi bày tỏ khát vọng tự do, khát vọng sống, khát vọng vươn tới những ước mơ cao cả của con người: Hòn đá cao chọc trời anh sẽ cầm rìu chặt phá/ Giặc lớn vào bản anh sẽ đi giữ cửa trên/ Hổ to vào mường anh sẽ vác gươm đi chặt…Đầu và chân đứt giữa ruộng chín khúc cũng đành/ Được yên bản đôi ta tự do yêu thương…
Các chàng trai đỡ các cô gái xuống sàn
Nghiên cứu, bảo tồn hội Hạn khuống của dân tộc Thái Mường Lò-Nghĩa Lộ là bảo vệ những giá trị văn hóa truyền thống trước nguy cơ xâm nhập của các loại hình văn hóa nghệ thuật ngoại nhập. Một dân tộc không giữ được truyền thống văn hóa của mình, tức là dân tộc đó đã bị diệt vong. Đêm hội Hạn khuống được phục dựng đã nhận được sự hưởng ứng đông đảo của cộng đồng dân tộc Thái Nghĩa Lộ và cánh đồng Mường Lò.
Đêm giã bạn hẹn đêm sau
