Chúng ưa nước lợ phèn, vững chãi bên tràm, bần, sú, vẹt, chỉ chịu thua cây mắm và cây đước bởi môi trường mặn ngắt. Biền lá trăm năm thổn thức trong câu ca, tiếng đàn, áng văn, tích tuồng… cùng với đom đóm, đèn dầu, nỗi niềm và chim bìm bịp.
 |
| Nhà lá Nam Bộ |
Phàm là, trời đã cho thứ này thì trời không ban thêm thứ khác. Ruộng rẫy bãi bờ quanh năm lé đé, đất không thể làm ra gạch ngói, thi thoảng ống khói nghi ngút lên trời, ấy là lò đường và nhà máy xay xát lúa chứ tịnh không có lò gạch. Dân chúng thích nghi, đạm bạc nhà lá, khi nào thành điền chủ thì sẽ đặt mua vật liệu kiên cố qua thương hồ tận Đồng Nai. Ba trăm năm di dân khởi thủy bởi ghe lườn và buồm lá, một đứa trẻ của hôm nay cũng biết hết các tiện ích từ cây dừa nước: lá cho nhà cho vách, đọt cho lạt cho lá non để thắt đồ chơi, vỏ của bẹ già cho dây bền và… trái trong buồng dừa đẹp như hoa, bổ đôi ra ăn ngon kỳ lạ, nghe đâu, nếu nấu xơ của trái lên sẽ cho thứ thuốc có lợi cho đường ruột.
Chừng như có ba đẳng cấp nhà trong một ấp bất kỳ, trừ nhà tường sân gạch của điền chủ. Trung nông cận giàu, tức là có người ăn kẻ ở làm công, khuôn nhà sẽ cuốn gạch nền, cột kê đá táng, vách gỗ thường là ván cây mít trong vườn và mái lợp lá dừa xé đôi, xếp dài trên các cỡ đòn tay, kiểu các khu du lịch sinh thái bây giờ hay có. Lá dày đến mức mười năm mới phải lợp lại, cực kỳ khang trang. Trung nông cấp thấp nền nhà suôn, đất nện láng, vách dừng lá, mái đương nhiên cũng mái lá, khiêm nhường tao nhã. Nhà nào có đàn ông kém biết ngay, loại người siêng ăn nhác làm, nhà xập xệ, heo gà vịt rỉa rách cả chân vách và mảnh sân của họ, hỡi ôi, vàng cả váng phèn, không có lấy một cây kiểng!
Chiến tranh tan hoang hết cả. Dừa nước thành tường lũy che quân ta ngăn chận quân thù như trong câu hát. Hòa bình, nếu không có lá dừa nước thì dân miền Tây cuồn cuộn trở về từ những nơi tản cư tạm bợ sẽ lấy gì che nắng che mưa? Không ai có tiền để mua vật liệu tận Đồng Nai, mái tôn cũ gỉ sét cũng làm được nhiệm vụ “giẻ rách đỡ đầu ngón tay”. Bắt đầu xuất hiện nhà mái tôn cũ và vách lá dừa nước. Tôn cũ cũng phải có tiền mới xong, vô số người không mua nổi tôn cũ chứ. Vậy là trong mắt đồng bào các nơi khác, qua ti-vi, qua báo chí, nhà cửa xập xệ tuồng như gắn với bản chất của người miền Tây.
Mười lăm năm ở Hà Nội năm nào tôi cũng nghe người dân khu phố chỗ tôi phàn nàn mỗi khi xem lũ lụt ở miền Tây trên ti-vi, hoặc khi người ta rút hầu bao góp tiền cứu trợ. Họ đốp thẳng với tôi: “Sao bảo trong đó dễ sống, hay là dễ sống quá nên nhà cửa qua loa thế hả?”. Tôi những muốn độp lại “hãy hiểu thêm về chiến tranh đi, hãy hiểu thêm về lịch sử đi, hãy hiểu vì sao họ nghèo đi, hẵng phán!”.
Không ai phủ nhận Tây Nam bộ là vùng trũng về học vấn. Nhưng ngọn nguồn thì người ta không truy vấn sâu xa. Thứ nhất, chiến tranh trực diện kéo dài 20 năm và 10 năm cuộc chiến ở biên giới và trên nước bạn nữa, học hành làm sao? Thứ hai, địa hình trải theo kênh rạch, đất rộng người thưa, trẻ con dễ bị thất học. Thứ ba, thiên nhiên cho sẵn, mấy bước chân đã là biền lá nhưng muốn làm ngôi nhà kiểu trung nông cận giàu thời trước, phải có những bộ cột để đời. Thứ tư, hợp tác hóa tập đoàn hóa khiến nông thôn bị xé vụn, nạn bỏ nước, bỏ đất, bỏ xứ bắt đầu làm rỗng nông thôn. Thứ năm, khi chưa an dân thì đã là đô thị hóa cuốn gần hết trai gái ra đi nhưng chỉ có những đứa trẻ vứt về cho ông bà. Tóm lại, chưa kịp có chữ thì xác thân đã kêu gào đôi lứa, sinh nhai, vì vậy mà người đi cứ mang trình độ phập phù của mình đi và nông thôn, hãy cứ tiếp tục buồn đi nhé, không hứa hẹn gì đâu! Ấy là chưa nói biến đổi khí hậu và những con đập vô lương tâm ở đầu nguồn của các nước lân cận đã làm khó, làm kiệt vùng đất vốn được mang danh cây lành trái ngọt, gạo trắng nước trong!
Đến bây giờ vẫn không ít người nghèo với nhau ở một chiếu nhậu của Sài Gòn chỉ trích mấy gã miền Tây ngồi chung là “dân nhà lá”, “dân không biết ngày mai”, “dân hũ chìm”. Ấy là những người đàn ông miền Bắc miền Trung miền Đông và miền Tây rượu đế cóc ổi sau một ngày chợ xổm, làm vữa làm hồ, làm xe ôm làm khuân vác… Họ chỉ trích không sai nhưng chưa đủ. Nhà lá không có lỗi, lỗi là những người đã khiến cho người ta trũng, người ta dốt và không bao giờ có nổi một ngôi nhà đẹp như trong mơ.
