Vùng chè cổ thụ Suối Giàng (Văn Chấn, Yên Bái) trải rộng trên diện tích 500 ha, mọc ở độ cao từ 1.300-1500m. Đây là giống chè shan nổi tiếng thế giới, các nhà khoa học coi cây chè Suối Giàng là một trong số thủy tổ chè thế giới. Hàng năm, người Mông Suối Giàng tổ chức lễ cúng cây chè tổ, cầu mong mùa vụ tốt tươi…
Vùng chè cổ thụ Suối Giàng nằm ở các thôn Giàng Cao, Giàng B, Păng Cáng, Tập Lăng I, Tập Lăng II, Suối Lóp… với diện tích 293 ha. Chè shan Suối Giàng lá to, dày có màu xanh đậm, búp to như búp đa, phủ một lớp lông tơ dài như tuyết phủ. Bởi vậy, nên người dân mới gọi là chè tuyết.
Theo thống kê, hiện nay số cây chè cổ thụ ở Suối Giàng cỡ từ 1-2 người ôm còn khoảng trên 3.000 cây, số cây có đường kính 20-30cm thì nhiều vô kể. Giá chè búp tươi Suối Giàng bao giờ cũng cao hơn giá chè shan cùng mọc trên độ cao tương đương như xã Sùng Đô, Suối Bu, Phình Hồ và cao gấp nhiều lần trồng dưới vùng thấp. Hiện giá chè búp tươi Suối Giàng đang được bán 25.000-30.000đ/kg, giá chè khô, loại thấp nhất không dưới 350.000đ/kg, có loại trên 1 triệu đồng/kg. Cây chè Suối Giàng là một loài cây đặc sản, một nguồn thu chính của người dân Suối Giàng. Lễ cúng cây chè tổ của người dân Suối Giàng như để tri ân trời đất, tri ân cây chè đã giúp họ có cuộc sống ấm no. Lễ cúng thường diễn ra vào cuối tháng một hoặc đầu tháng hai âm lịch, trước khi vào vụ thu hái chè.
Cây chè tổ Suối Giàng nằm trong rừng chè cổ thụ thôn Giàng B, ở vị trí cao nhất, có chu vi gốc hơn một người ôm, cành lá xùm xòa phủ kín diện tích gần 20m2. Vào chính vụ, mỗi lần thu hái cây chè này cho từ 20-25 kg, có 5-6 người trèo lên hái mới xuể. Từ lâu, người dân Suối Giàng tổ chức cúng cây chè tổ như một nghi lễ truyền thống trong đời sống tâm linh của họ.
Người chủ lễ cúng là vị cao niên trong bản, đức độ được người dân trong bản tôn kính. Trước khi làm lễ cúng, người chủ lễ tắm rửa sạch sẽ bằng nước đun từ những loại lá cây thơm hái trên rừng, và mặc bộ quần áo mới. Lễ vật cúng là một con gà trống đen, giống gà Mông quí hiếm, lông đen, thịt đen, xương đen.
Chủ lễ nhiều năm nay được người dân xã Suối Giàng chọn là ông Giàng A Lử ở thôn Giàng B. Ông Lử cao lớn, đức độ, có uy tín trong dòng họ và dân bản thông hiểu phong tục tập quán của người Mông và biết khấn trời đất bằng tiếng Quan Hỏa. Buổi sáng, khi mặt trời vừa lấp ló trên đỉnh núi thôn Giàng Cao, ánh sáng chói lòa chưa chọc thủng được màn sương mờ đục còn bao phủ khắp núi rừng, những người dân đã tụ tập quanh cốc cây chè tổ. Một chiếc bàn thờ làm bằng thân cây trúc còn tươi, trên dán giấy bản, bốn tờ giấy dó màu đỏ, giữa dán giấy vàng dán ở bốn góc bàn thờ, cùng những tua giấy cắt treo bốn góc, tượng trưng cho trời đất bốn phương, tám hướng, đất đai, thần linh, tổ tiên…
Trước khi làm lễ cắt tiết gà, chủ lễ thắp hương khấn vái trời đất tổ tiên và cây chè, sau đó cầm con gà đen hướng về phía mặt trời khấn rằng: Hôm nay là ngày lành tháng tốt, người dân Suối Giàng có một lễ mọn là một con gà trống lông đen, mào đỏ rực như lửa, tiếng gáy của nó vang ba ngọn núi, bảy khe suối được làm lễ vật dâng lên trời đất, thần núi, thần rừng, thần bản, tổ tiên...nay cúng cho cây chè tổ. Trời đất hãy chứng giám cho lòng thành của dân bản chúng tôi…
Nói rồi hai người thanh niên giúp ông Lử cắt tiết gà, tiết của con gà được đặt lên bàn thờ cùng với túm lông cổ được dán lên tờ giấy bản nơi chính giữa bàn thờ. Sau khi luộc chín gà cùng xôi nếp, rượu ngô men lá rừng được bày lên bàn thờ, lễ cúng bắt đầu. Ông Giàng A Lử chắp tay đứng trước bàn thờ, những người tham gia cúng xếp hàng đứng phía sau, mỗi lần ông kêu tên trời đất, thân núi, thần rừng, tổ tiên…những người đứng sau ông quỳ rạp xuống đất lạy trời đất và cây chè. Lời cúng của ông Lử bằng tiếng Quan Hỏa, đại ý như thế này: Người dân Suối Giàng vô cùng biết ơn trời đất, đã cho chúng tôi cây chè quí, nay chúng tôi có một lễ nhỏ xin được dâng lên trời đất, dâng lên các thần linh, tổ tiên phù hộ cho người dân trong bản ai cũng được mạnh khỏe, phù hộ cho rừng chè tươi tốt, búp to như bàn tay trẻ con, lá to như lá chuối rừng, hái quanh năm không hết, giúp cho người dân no đủ, không còn đói nghèo…
Cúng xong, ông Lử rót rượu ra những chiếc chén, sau đó đổ xuống đất và gốc chè, số còn lại chia cho những người cúng và một số người tham dự uống gọi là lộc trời. Tiếp đó ông cho phép hóa vàng những tua giấy treo bốn góc bàn thờ…Lễ cúng cây chè tổ là một nét đẹp văn hóa đặc sắc của người Mông Suối Giàng, đó chính là những giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
