“Đất có công hầu dòng nước tốt / Trời sinh hào kiệt ánh sao ngời/Làng quê nổi tiếng ghi sao hết / Rờ rỡ danh nhân sử chép rồi".
(Ngô Thì Nhậm)
I.
Thư tịch cổ ghi vùng Núi Hồng - Sông Lam quê tôi vốn là một quốc gia/ nhà nước Việt Thường Thị thời Nhà nước Văn Lang khoảng 700 năm trước Công nguyên.
Chính sử thì chép, dưới thời Lý Trần, vùng đất này ở vị trí phiên trại phía Nam. Dân gian thì lưu truyền truyền thuyết về Kinh đô Ngàn Hống. Chuyện rằng, khi mới mở nước cha của Long vương là Dương vương cùng đàn chim phượng 100 con đến vùng Núi Hồng - Sông Lam, thấy núi non trùng điệp nhỏn vươn tận trời xanh, chân vờn ra tận biển có thế “rồng bay, hổ chầu” bèn quyết định lấy nơi này làm Kinh đô. Nhưng núi Hồng Lĩnh chỉ có 99 nhỏn, con chim phượng đầu đàn không có chỗ đậu, vỗ cánh bay về phương Bắc. Dương vương đổi ý xa giá ra Phong Châu…
Rồi chuyện Nguyễn Huệ bỏ Hồng Lĩnh về Phú Xuân, chuyện vua Thiệu Trị khắc thơ Dãy dài trùng điệp ngất trời xanh lên bia đá đặt tại Hành cung trên sườn ngọn Thiên Tượng…
Mỗi ông vua mỗi chuyện. Hoàng đế, nhà nho, dân gian, danh nhân, chí sỹ đưa quê tôi vào truyện kể, thơ văn, ca dao, dân ca "Núi Hống ai đắp mà cao/ Sông Rum ai bới ai đào mà sâu"…
Tôi nghĩ, chính người quê tôi đặt nên những câu chuyện ấy, những lời ca ấy để thể hiện tình nghĩa đối với vùng “Giang sơn tụ khí” Hồng Lĩnh - Lam Giang, nơi sinh thành các danh nhân nổi tiếng trong lịch sử dân tộc: Trạng nguyên Sử Hy Nhan, Trạng nguyên Sử Đức Huy (?- 1421), Ngự sử Bùi Cầm Hổ (1390-1483), Tiến sỹ giám sát Ngự sử Thái Kính, Tiến sỹ Phan Hưng Tạo, Bùi Đăng Đạt… Cùng mạch nguồn ấy, bốn phiá Nam, Bắc, Tây, Đông quê tôi là làng Tiên Điền, Tả Ao quê Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, là làng Trường Lưu, quê Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự, làng Nguyệt Ao quê hương La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp…
Bao nhiêu là chuyện về đất, về người. Từ xửa xưa, người già quê tôi kể cho con cháu, rồi con cháu kể cho con cháu… Cứ thế, những câu chuyện già như trời, như đất và tươi rói như mầm cây.
II.
Trong quãng ngày đêm dài dằng dặc của lịch sử, trải qua bao thời đại biến thiên dâu bể, mặc dù khi là một phủ, một trấn, khi là hai lộ, hai tỉnh, vùng đất Núi Hồng - Sông Lam vẫn gắn bó truyền thống về tất cả các mặt địa lý, lịch sử, kinh tế, văn hóa, phong tục, ngữ ngôn...
Hàng ngàn năm với biển và núi đá, quỷ sứ lẫn thần linh trong truyện Cổ tích. Mấy thế kỷ loạn lạc, bệnh tật, đói khát, lễ tiết trong Văn nghệ dân gian. Qua thời Bắc thuộc, hàng vạn người Chăm pa, Chân Lạp càn quấy, rồi các cuộc đi đánh Chiêm Thành, đánh quân Nguyên - Mông của nhà Lý, nhà Trần đã kéo người quê tôi vào vòng xoáy của chiến chinh sinh tử “Cối kê cựu sự quân tu ký/Hoan Diễn do tồn thập vạn binh (Cối kê việc cũ ngươi nên nhớ / Hoan Diễn còn kia chục vạn binh - vua Trần Nhân Tông).
Rồi máu rơi, lửa cháy suốt thời Trịnh - Nguyễn phân tranh (năm 1627 đến 1672); thời quân Tây Sơn ra Bắc dẹp Trịnh (1786), quân chúa Nguyễn Ánh truy quét nhà Tây Sơn, năm Ất Dậu, Bính Tuất (1885, 1886) Tây vào xứ Nghệ, phong trào Cần Vương tiếp chống thuế Trung Kỳ, đến cách mạng 30-31, chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ… ghi trong chính sử.
Thiên tai, bệnh tật, chiến tranh nối nhau dồn dập đổ vào quê tôi. Chen giữa đứt đoạn dải đồng bằng ven chân núi, lác đác đồng trũng ven sông là làng xóm so le những ngôi nhà tranh săng, thưng phên nứa. Tên làng nghe ra cái nông nỗi đời người: Bấn, Treo, Ạch, Tác…
Ruộng đất, cây lúa, củ khoai cứ quấn quýt mà non xanh Hồng Lĩnh thì thao thức không nguôi trong lòng người quê tôi. Bao chùa chiền, đền miếu hiển lộ hoặc thấp thoáng trong màu xanh cây lá cứ phảng phất khói hương linh thiêng. Phong thổ, con người quê tôi, các nhà nho, chí sỹ bao thời từng đưa vào văn phẩm những hùng trấn, thắng địa, bách xuyên tôn, nhất lộ hùng, đất đứng chân, người trung nghĩa...vẫn nguyên giá trị.
Can trường trước giặc giã, trước thiên tai mà hiền hậu như củ khoai, hạt lúa trước người anh em, tâm thế bình lặng như đọi nước trong trước Thánh Thần, Tiên Tổ.
Thời nào đó, hàng trăm năm trước, chướng khi nặng nề, bão lụt, hạn hán, đói khổ bệnh tật, ốm đau bủa vây quanh ngã ba Bãi Vọt - cái ngã ba nổi tiếng bền bỉ trong lịch sử được tạo sinh từ con đường Thiên lý ở Kinh đô Trường Yên (Ninh Bình) kéo dài vào quê tôi, cữ cuối thế kỷ thứ X và con đường từ chân núi Hồng Lĩnh thẳng về phía Tây xuyên rừng Trường Sơn sang Lào, cữ đầu thế kỷ XIX - đã đẩy người quê tôi phiêu bạt đi xứ khác. Nhưng rồi đầu thế kỷ XX, họ lại trở về với Núi Hồng - Sông Lam, với đất hương hỏa của tổ tiên, với đền, chùa trên núi, thuyền nan, thuyền gỗ dưới sông.
Năm 1965, trăm người như một, quê tôi xé thịt da hứng chịu bom đạn của giặc Mỹ để giữ đường, giữ làng, giữ đền, chùa trên núi. Người chết, nhà cháy, làng mạc tan hoang nhưng đường bộ, đường sông không một giây tắc nghẽn. Sau chiến tranh, người quê tôi cởi bỏ những bộ quần áo còn bốc mùi khói bom, dính màu máu đỏ, bắt tay vào xây móng dựng nhà, cày ruộng, trồng lúa, trồng cây, đánh cá, hội làng, lễ tiết.
Rồi thời hậu chiến, bao cấp, những bất công, thiếu thốn, đói khát như mưa bão quật vào quê tôi. Hàng ngàn người con vùng đất Núi Hồng - Sông Lam ra chiến trường đánh Mỹ, ngày chiến thắng chỉ mấy trăm người trở về với những tấm thân không còn nguyên vẹn. Cửa hàng Quốc doanh chen chân chia nhau hạt bo bo, mảnh vải màn. Chợ Bãi Vọt tím tái khoai sắn. Dọc hai con đường lớn đang vá víu, những sườn đồi trống trơ đất sỏi và cỏ khô vàng úa. Cứ thế trải dài non mười năm, mãi tới năm 80 của thế kỷ trước…
Sự nghiệp đổi mới do Đảng khởi xướng và lãnh đạo như làn gió ấm áp mạnh mẽ thổi về đất Núi Hồng - Sông Lam. Người quê tôi ào ạt lên bám đường, bám núi. Thêm nhà, thêm người.
Cái sự thêm người, thêm nhà thường tình thêm một sự kéo theo mười sự. Phải mở mang, phải xây dựng những thứ đem lại lợi ích cho cư dân vùng đất nhìn đâu cũng thấy ra sự phồn vinh. Và Nhà máy, Công ty, Xí nghiệp ra đời. Và dân các nơi tìm đến quê tôi. Họ mang theo nghề nghiệp từng nuôi sống họ, mang theo bản sắc văn hóa vùng đất họ sinh ra và lớn lên.
Vùng Núi Hồng - Sông Lam trở nên sầm uất. Năm 1992, quê tôi thành Thị xã. Lại thêm 28 năm, quê tôi có đủ nền tảng, động lực để đồng tâm, đồng trí xác định mục tiêu phấn đấu trở thành Thành phố - Trung tâm phát kinh tế - văn hóa - xã hội phía Bắc Hà Tĩnh.
Thật không dễ dàng để một vùng đất mới đây còn hun hút đồng điền, trải dài đồi núi cằn sim mua, có quy mô dân số trên 300 ngàn người, 80% lao động phi nông nghiệp, có các cơ sở y tế, giáo dục đào tạo, công trình văn hóa, công trình thương mại… cấp đô thị, đến hạ tầng kỷ thuật, môi trường, kiến trúc cảnh quan theo tiêu chí Thành phố loại II.
Và còn văn hóa ứng xử trong gia đình, ngoài xã hội… Cuộc phấn đấu quyết liệt không ngưng nghỉ cho một Thành phố trên đất Núi Hồng - Sông Lam diễn ra vào giai đoạn đất nước thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế. Giai đoạn mà mọi ngăn cách dân tộc đã bị phá vỡ. Khắp nơi người ta chạy đua kinh tế, chạy đua vũ trang, khí hậu thay đổi, dịch bệnh lan tràn; xung đột văn hóa, tôn giáo, chính trị thì diễn biến khôn lường. Quê tôi oằn lên một cách kiên cường.
Nhìn đâu cũng thấy ra những sắc màu mới lạ, khó thấy sự thân thiết, tĩnh lặng và dịu dàng ngày xưa, dẫu núi Hồng Lĩnh vẫn thăm thẳm xanh, vẫn sương giăng và chim hót, sông Lam vẫn thao thiết điệu ví đò đưa. Chợ lớn chợ nhỏ nối đuôi những chuyến xe từ đâu chở đầy hàng dán tem nhãn nước ngoài đổ về.
Cả dải đất dài biền biệt dọc theo chân núi xuống tận sông Lam, quán hàng chen chúc, đèn điện giăng ngang, giăng dọc. Nhiều người bỏ làng vào các khu công nghiệp. Đất thổ cư, đất ruộng hẹp dần dành phần cho các dự án. Nhà cao tầng lô xô dọc đường phố, dưới chân núi, bên bờ sông.
Không ít người lao vào “cuộc chơi” để thỏa mãn lòng tham và dục vọng, cũng có người cúi mặt xuống mảnh đất dưới chân mình để che đi giọt nước mắt buồn. May mắn mà như một tất nhiên, quê tôi còn nhiều lắm những người bao gồm nhiều thế hệ dù xa, dù gần và ở bất cứ đâu trong xã hội vẫn nhận ra cái tinh hoa, hồn cốt của quê hương.
Di sản văn hóa truyền thống đã lặn vào suy tư, thấm đẫm trong thao thức của họ. Phát triển kinh tế là chuyện muôn đời. Giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa cha ông dựng xây trao truyền để làm nền tảng cho mọi lành mạnh, tử tế thì người quê tôi chẳng thua kém mấy người. Hôm nay, ngày mai và mãi mãi, sẽ có nhiều người quê tôi quên mình với sứ mệnh đánh thức lịch sử và truyền thống đất Núi Hồng - Sông Lam .
III.
Một ngày áp Tết, mưa giăng giăng, tôi lên Chùa Thiên Tượng trên núi Hồng Lĩnh, nhìn về sông Lam chợt nhớ thắng cảnh “Đá Ông – Đá Bà”. Một cặp “Đá Ông - Bà” ở bãi biển dưới chân núi Hồng Lĩnh về phía đông nam; một cặp khác mọc từ nước bên dòng tả ngạn Sông Lam với những lời thơ vịnh: "Nghìn năm giữ vững lòng son sắt/ Muôn kiếp không phai nghĩa vợ chồng/ Không sợ nắng mưa, không sợ bão/ Ghẹo ai lay chuyển ghẹo ai rung".
Đó là bài thơ nôm dân gian, rồi thơ chữ Hán: "Ráng hồng nghìn dặm giải là/ Năm canh sơn biếc đượm lòa bình phong/ Bao lần dời đổi dòng sông/Kiên trinh giữ mực, bão dông chẳng hề" (Bùi Dương Lịch).
Bỗng nghĩ, “Đá Ông - Bà” là biểu tượng của tình yêu son sắt của người quê tôi với văn hóa, con người. Những phong tục, tập quán, lời ăn tiếng nói, những truyện cổ tich, thần thoại, dân ca, dân vũ, trò chơi, lễ hội, những đình chùa, đền miếu thờ thánh thần và danh nhân… tự bao đời người quê tôi đã nương tựa vào đó, vịn lấy nó mà chiến thắng đói nghèo, thiên tai, giặc giã để dựng xây tình yêu, khát vọng về tương lai.
Con đường dựng xây ấy còn gập ghềnh bao nẻo ngang, nẻo tắt thì cặp “Đá Ông - Bà” vẫn cắm chân vào đất như đã từng từ thuở khai thiên tịch. Người quê tôi tin vậy.
Tháng chạp, Canh Tý
