Số liệu cho thấy, đa phần lao động nữ trong lĩnh vực nông nghiệp chưa được hỗ trợ kỹ năng, kiến thức và chưa có quyền quyết định trong chuỗi giá trị nông sản. Ảnh: Quỳnh Chi.
Hiện trạng bình đẳng giới trong lĩnh vực nông nghiệp
Bình đẳng giới không đơn thuần là quyền cơ bản của con người. Bình đẳng giới góp phần thúc đẩy sự thịnh vượng, là thước đo đánh giá mức độ tiến bộ của xã hội.
Tuy đã có nhiều thay đổi, nhưng nhiều quốc gia đứng trước nguy cơ không đạt được mục tiêu về bình đẳng giới do Liên hợp quốc đề ra vào năm 2030. “Phái yếu” càng bị yếu thế, chịu nhiều rủi ro trước những biến động môi trường, xã hội.
Số liệu của FAO cho thấy, khoảng cách nam - nữ về rủi ro mất an ninh lương thực đã tăng từ 1,7% (năm 2019) lên 4,3% (năm 2021). Trong đại dịch Covid-19, 22% lao động nữ trong ngành nông nghiệp thực phẩm bị mất việc; trong khi đối với nam giới, con số này là 2%. Cùng với đó, chênh lệch thu nhập nam - nữ vẫn tồn tại ở mọi lĩnh vực. Đối với nông nghiệp, nếu nam giới kiếm được 100 đồng, phụ nữ nhận được 82 đồng.
Việt Nam cũng không quá khác so với hiện trạng chung của thế giới. Dựa trên Báo cáo Khoảng cách Giới tính Toàn cầu 2023, nước ta đứng thứ 72/146 quốc gia về tiến bộ bình đẳng giới.
Trong ngành nông nghiệp Việt Nam, đa phần phụ nữ tham gia công việc phi chính thức - khu vực nằm ngoài những điều chỉnh luật pháp cho phụ nữ. Nhiều lao động nữ không được hưởng chế độ thai sản, lương hưu, ưu đãi khi vay tín dụng… hoặc tài sản đất đai thường do người chồng đứng tên.
Bên cạnh đó, nam giới thường có quyền quyết định trong lĩnh vực trồng trọt (chuyển đổi cây trồng, chọn giống) và tiếp cận đào tạo. Một nghiên cứu thuộc khuôn khổ dự án do ACIAR (Trung tâm Nghiên cứu nông nghiệp quốc tế Australia) cho thấy, chỉ 5% phụ nữ ở vùng ĐBSCL có quyền đưa ra các quyết định quan trọng. Về chương trình khuyến nông, đại diện nữ giới cũng rất hạn chế với tỷ lệ tham gia chỉ 10%.
Các ước tính cho thấy phụ nữ châu Á dành từ 300 - 450 giờ để lao động đồng áng mỗi mùa vụ trong điều kiện nước chứa hóa chất, môi trường độc hại. Nhiều phụ nữ bị bong, tróc chân tay, khiến sinh hoạt hằng ngày khó khăn hơn.
Khâu rửa cam tưởng chừng đơn giản nhưng yêu cầu nhiều giờ ngâm tay trong nước có hóa chất. Ảnh: Tùng Đinh.
Những con số trên cho thấy phụ nữ ngày càng mất an ninh lương thực, dinh dưỡng và vất vả hơn; mặc dù họ lại là người chăm sóc, đảm bảo an ninh lương thực và dinh dưỡng trong gia đình, cho con cái và cho chính họ.
Đó là một thực tế đầy mâu thuẫn khi ở Việt Nam, phụ nữ là trụ cột của nền nông nghiệp. Tỷ lệ lao động nữ nông nghiệp là gần 50%; ở hợp tác xã, 80% lao động là nữ giới, thường giữ vai trò quản lý, xử lý các công việc buôn bán và quản lý tài chính. Theo đó, tiếng nói của phụ nữ không có nhiều sức nặng, không có tầm ảnh hưởng đến chuỗi giá trị lúa gạo.
Tại sao đầu tư vào bình đẳng giới?
Việc bỏ quên phụ nữ trong quá trình phát triển đã phần nào làm gián đoạn chuỗi cung ứng thực phẩm. Cụ thể, phụ nữ bị hạn chế cơ hội; khó tiếp cận máy móc (phải thuê nam giới để vận hành kỹ thuật); thiếu chuyên môn, nghiệp vụ để xử lý công việc. Nhìn xa hơn, những con số trên là kết quả của các chuẩn mực đã lỗi thời về vai trò giới, hạn chế khả năng phụ nữ tiếp cận nguồn lực sản xuất.
Như vậy, muốn đổi mới nông nghiệp, cần cung cấp cho nguồn lao động nữ những kiến thức cần thiết để họ có thể đưa ra quyết định, góp phần chuyển đổi chuỗi giá trị lúa gạo. Đầu tư vào bình đẳng giới trong nông nghiệp chính là thúc đẩy xã hội tiến bộ.
Nếu nữ nông dân được đầu tư 1 USD sẽ làm ra lợi nhuận 31 USD. Ảnh: Tùng Đinh.
Ngôn ngữ tiếng Việt thường gọi phụ nữ là “phái yếu”, nhưng trái lại, phụ nữ không hề mong manh mà rất kiên cường. Trong lịch sử Việt Nam và thế giới, nhiều phụ nữ có vai trò tiên phong trong đổi mới khoa học, chính trị, xã hội, chăm sóc từ gia đình tới cộng đồng. Ngày nay, nữ giới là nhân tố quan trọng để các quốc gia tăng cường khả năng thích ứng với biến động toàn cầu. Việc nâng cao năng lực, cung cấp nguồn lực sản xuất, kinh tế cho phụ nữ sẽ giúp cả cộng đồng vững vàng.
Theo sổ tay Quy trình vận hành quy tiêu chuẩn (SOPs - UN Women), nếu nữ nông dân được đầu tư 1 USD sẽ làm ra lợi nhuận 31 USD, và số tiền này có thể được dùng để mua thực phẩm cho gia đình, giảm gánh nặng kinh tế. Theo đó, GDP toàn cầu sẽ tăng hàng trăm tỷ USD nhờ bình đẳng giới trong ngành nông nghiệp. Rủi ro mất an ninh lương thực giảm 2%, khoảng 45 triệu người thoát cảnh đói nghèo.
Như vậy, bình đẳng giới góp phần chuyển đổi hệ thống thực phẩm và ngược lại.
Làm thế nào để phát triển bình đẳng giới?
Đầu tiên, ngành nông nghiệp toàn cầu nói chung và Việt Nam nói riêng cần nhìn nhận thẳng thắn về những khuyết thiếu trong hệ thống sản xuất.
Một mặt, thế giới, bao gồm cả quốc gia phát triển, đang tụt hậu trong thiết kế máy móc cơ giới phù hợp với phụ nữ. Đa phần thiết bị nông nghiệp thường cồng kềnh, nặng nề, không đáp ứng khả năng và nhu cầu của nữ lao động.
Do đó, cơ giới hóa dựa trên năng lực nữ giới là rất cần thiết. Hiện đại hóa, công nghệ hóa cần nghiên cứu phát triển những thiết bị gọn nhẹ mà vẫn đảm bảo năng suất, vì sự an toàn của người sử dụng.
Dự án cơ giới hóa cho phụ nữ do CGIAR (Nhóm tư vấn nghiên cứu nông nghiệp quốc tế) thực hiện. Ảnh: CGIAR.
Nhiều nữ nông dân cho biết, sử dụng máy móc cơ học phù hợp đã giúp họ cải thiện đời sống đáng kể. “Chúng tôi không phải ngâm chân tay trong nước hóa chất mỗi ngày. Trước đây, da chúng tôi bị ăn mòn nên không thể ăn uống, cầm nắm. Giờ đây, máy móc giúp chúng tôi giảm số giờ lao động, bớt nặng nhọc, chăm sóc bản thân và gia đình tốt hơn”, một nữ nông dân chia sẻ.
Mặt khác, sự chênh lệch giới tính trong chuỗi giá trị nông sản cần được cải thiện. Với 90% nam giới nắm quyền quyết định và được đào tạo khuyến nông, các cấp quản lý cần ưu tiên cơ hội bình đẳng giới. Cả nam và nữ giới cần được tiếp cận thông tin, kỹ thuật một cách cân bằng.
Nhờ có kiến thức mà họ có khả năng giải quyết vấn đề, chủ động đưa ra quyết định, cống hiến cho quá trình đổi mới nông nghiệp. Theo đó, đảm bảo tương lai toàn diện và bền vững cho ngành sản xuất lương thực, thực phẩm.
Chính phủ cần có chính sách để phụ nữ được hưởng lợi. Ví dụ rà soát, cập nhật các chính sách về chế độ thai sản cho phụ nữ làm công việc đồng áng; hưởng lương hoặc lương hưu, phân chia tài sản đất đai không phụ thuộc vào người chồng…
Vai trò của phụ nữ đã và đang được ghi nhận, đóng góp tích cực trong phát triển kinh tế - xã hội ngành nông nghiệp thông qua nhiều nghiên cứu thiết thực. Cụ thể, một số chương trình đặc biệt quan tâm tới nhận thức về vai trò giới như dự án “Thất thoát thực phẩm trong chuỗi giá trị cá da trơn ở lưu vực sông Mekong” hay “Thiết lập chuỗi giá trị lúa gạo bền vững cho nông hộ nhỏ ở ĐBSCL”…
Quan trọng hơn, khi có hậu phương vững chắc, được người thân ủng hộ, đồng cảm, tạo điều kiện thuận lợi sẽ tạo nền tảng, cảm hứng cho người phụ nữ làm tốt công việc của mình.
