Sai ảnh nhân vật lịch sử trên sách, báo, tạp chí: Cười hay mếu?

Tên vua Duy Tân - ảnh vua Đồng Khánh

Tạp chí Xưa & Nay, cơ quan ngôn luận của Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, số 469, tháng 3.2016, số chuyên đề 100 năm ngày khởi nghĩa vua Duy Tân (1916 - 2016), trang 13, bài “Chân dung vua Duy Tân qua một vài sử liệu mới”, ảnh chú thích “Chân dung vua Duy Tân”, nhưng đó lại là vua Đồng Khánh. Tương tự, trang 35, phần phụ lục ảnh chân dung vua Duy Tân qua các thời kỳ đăng ảnh vua Đồng Khánh.

Trước phát hiện và góp ý của bạn đọc, tạp chí Xưa & Nay đã có đăng cải chính do sơ suất đã in sai ảnh vua Đồng Khánh với chú thích vua Duy Tân.

Vẫn tạp chí Xưa & Nay, đến số 489 tháng 11/2017, bài “Bùi Viện tội thần hay công thần?” tác giả Như Không Đặng Công Tạo, trang 42 đăng ảnh chú thích “Chân dung Bùi Viện”, nhưng lại không phải Bùi Viện.

Anh em song sinh Lê Hữu Trác - Trịnh Hoài Đức

Đó là trên tạp chí. Còn trong sách “Tên tự, tên hiệu các tác gia Hán Nôm Việt Nam” (NXB Khoa học Xã hội, 2019), PGS.TS Trịnh Khắc Mạnh (nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) trong một chú thích ảnh ở trang 48 ghi: Cấn Trai - Trịnh Hoài Đức (1765 - 1825).

Tuy nhiên, tại Hội thảo “Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác - Thân thế, sự nghiệp và tầm ảnh hưởng” do Bộ Y tế - UBND tỉnh Hưng Yên - UBND tỉnh Hà Tĩnh phối hợp tổ chức tại Hà Nội ngày 2/8/2022 thì bức ảnh này lại được làm phông nền cho Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác - ông tổ của ngành Y học cổ truyền Việt Nam. Thông tin hội thảo được nhiều cơ quan thông tấn báo chí đăng tin, ảnh rộng rãi.

Không rõ ban tổ chức hội thảo lấy ảnh từ đâu, các vị lãnh đạo Bộ Y tế, lãnh đạo UBND tỉnh Hưng Yên và tỉnh Hà Tĩnh cùng đông đảo các nhà sử học, chuyên gia, các nhà nghiên cứu, nhà khoa học tham dự hội thảo, có thấy điều gì khác lạ ở bức ảnh không? Còn người viết bài này nhìn vào ảnh lại nghĩ ngay tới các diễn viên điện ảnh đóng vai Thái Bạch Kim Tinh hay Thái Thượng Lão Quân trong phim "Tây Du Ký" do Trung Quốc sản xuất.

Cùng một bức ảnh mà nơi thì nhận đó là danh nhân Lê Hữu Trác - ông tổ của ngành Y học cổ truyền Việt Nam, người khác lại cho rằng đó là danh nhân Trịnh Hoài Đức - vị quan đại thần triều Nguyễn, tác giả bộ sách “Gia Định thành thông chí”. Có thể nói vui rằng, nhờ các nhà khoa học hôm nay, hai danh nhân Lê Hữu Trác và Trịnh Hoài Đức được vinh dự trở thành anh em song sinh dù sinh cách nhau… nửa thế kỷ!

Tương tự, một ảnh khác, ở trang 113, được nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm chú thích là Nguyễn Gia Thiều (1741 - 1798), tác giả "Cung oán ngâm khúc". Khi người viết bài này hỏi PGS.TS Trịnh Khắc Mạnh có đúng đó là ảnh chân dung Nguyễn Gia Thiều không, ông cẩn thận kiểm tra lại và trả lời: “Tôi có xem lại trong "Từ điển Văn học" (bộ mới) không có, như vậy tôi lấy ảnh ở trên mạng hoặc sách nào đó chưa tìm được…”.

“Tên tự, tên hiệu các tác gia Hán Nôm Việt Nam” được tái bản có sửa chữa, bổ sung nhiều lần. Không rõ nếu có cõi khác thì các danh nhân Trịnh Hoài Đức, Nguyễn Gia Thiều trông vào ảnh thấy chú thích tên của mình họ cười hay mếu?

Nên nhờ cậy đến những nhà chuyên môn khi chú thích ảnh

"Trong báo chí xuất bản nói chung, hình ảnh in theo bài là một phần của nội dung. Nếu xảy ra tình trạng “Râu ông nọ cắm cằm bà kia”, rõ ràng là điều hết sức đáng tiếc - nhất là xảy ra với nhân vật lịch sử. Với báo chí, còn có thể đính chính; còn với trường hợp in sách thì cách “khắc phục hậu quả” khó hơn nhiều.

Để tránh sai sót, dù không ai mong muốn, nên chăng một khi tác giả lẫn biên tập nếu không biết chính xác về hình ảnh nhân vật nào đó - dù “chính diện” hay “phản diện” thì nên nhờ cậy đến những nhà chuyên môn. Động tác cầu thị này rất cần thiết, là một cách chúng ta tôn trọng bạn đọc, qua đó, cũng cho thấy một cách làm việc có trách nhiệm".

(Nhà báo Lê Minh Quốc)