Tổ chức thuyết trình, trao đổi về từng cuốn sách cũng có thể làm, không khó. Nói cho thật hay về những cuốn sách giá trị, cũng "OK". Tất cả những cái đó, dù không thể phủ nhận ý nghĩa của chúng, nhưng phải thú nhận rằng, chỉ là “chống cháy”, là vá víu, vì thiếu một “cơ chế” để vận hành mang tính đồng bộ và hệ thống trong môi trường giáo dục hiện nay.
Nhiều người than phiền với tôi rằng, thấy nhiều giáo viên bây giờ hầu như không đọc sách, họ chỉ có sách giáo khoa và vài cuốn “để học tốt”, dạy từ năm này qua năm khác. Và không đọc gì thêm. Tôi bổ sung: sinh viên nhiều người cũng vậy; và giải thích rằng, vì chương trình và thi cử suốt nhiều năm qua không đòi hỏi giáo viên phải đọc sách, họ chỉ việc thuộc bài và lên lớp nói lại cho học sinh.
Giảng thêm hay nói rộng ra có khi mang họa vào thân, nếu không “làm loãng kiến thức” khiến học trò thi đạt kết quả không cao. Đó là giáo viên mà còn thế, thì học sinh lại càng không có nhu cầu. Tệ hại hơn, vì chỉ có một "gói" kiến thức gói gọn trong sách giáo khoa như là một thứ kinh thánh không có quyền nghi ngờ, nếu có học sinh nào dám “hỏi lại” thì còn dễ bị ghét, bị nhìn bằng ánh mắt không thân thiện.
Nếu bây giờ có những thầy cô giáo hiểu được giá trị và ý nghĩa to lớn của sách mà nỗ lực trong việc khuyến đọc thì sẽ thế nào? Khó khăn trăm bề. Đầu tiên là về thời gian. Học sinh học sáng - chiều - tối với 2 buổi ở trường và “chạy sô” qua các trung tâm để học thêm tới khuya mới về tới nhà - nơi đó có một núi bài tập đang đợi các em trên bàn học. Thời gian đâu mà đọc sách, và đọc để làm gì!
Bạn có tin không, học sinh chuyên văn của tôi bị hiệu trưởng ra lệnh cho ban quản lý ký túc xá thu hết những sách truyện, tiểu thuyết và các loại sách không phục vụ trực tiếp cho thi cử. Vị ấy bảo, giáo viên chỉ cần soạn tài liệu cho chuẩn rồi phát cho học sinh, miễn sao thi điểm cao là được! Cái gọi là tài liệu ấy còn có một tên gọi khác, là văn mẫu. Cái gì đã khiến một vị hiệu trưởng trường chuyên có tư tưởng và “quyết sách” như thế? Thành tích.
Mà hiệu trưởng không phải là vô lý đâu, trong một hệ thống giáo dục mà việc học thêm nhiều hơn học chính; khốn khổ là học thêm cũng chỉ là học lại chương trình chính khóa, cốt sao để thi cho được điểm cao, thậm chí chỉ để hiểu bài, thuộc bài trên lớp, thì việc đọc sách là vừa không có điều kiện vừa không thật sự cần thiết cho thi cử.
Con người ta lớn lên không phải bởi một mục đích ở 5 năm, 10 năm hay 20 năm phía trước, mà bởi mục tiêu hàng ngày. Một nền giáo dục phải được thiết kế làm sao để việc đọc sách gắn chặt với chương trình, với thi cử, với điểm số, với việc công nhận giá trị cá nhân ngay “ở đây và bây giờ” - chứ không phải là một việc tranh thủ, một thứ phụ kiện, thậm chí một món trang sức. Và quan trọng hơn cả việc đọc sách là tư duy. Tư duy phải được kích thích và ghi nhận, quan điểm riêng phải là một tài sản cá nhân làm nên giá trị của người học.
Không thể không ghi nhận sự nỗ lực của những người đang cố gắng khuyến đọc trong học đường giữa bối cảnh khó khăn này, tuy nhiên cũng cần nhìn thẳng vào thực tế để thấy đa số thất bại hay ít nhất không đạt được hiệu quả mong muốn. Điều này nói ra có vẻ tàn nhẫn nhưng không thể cứ an ủi vỗ về nhau mãi.
Tôi đã trực tiếp làm và tôi hiểu những khó khăn đó là gì, nút thắt ở đâu, tháo gỡ thế nào. Tất nhiên, đó không phải là công việc mà một giáo viên vốn chỉ có thẩm quyền dạy học theo sách giáo khoa có thể làm được.
Mục đích, cách thức tổ chức dạy học trong nhà trường, cho đến nay, vẫn là kiến thức (không phải năng lực như trên lý thuyết). Mà kiến thức lại là thứ kiến thức soạn sẵn, bày biện lên bàn, việc của cả thầy và trò là tiêu hóa chúng. Muốn việc đọc sách thật sự đi vào hệ thống giáo dục quốc dân thì phải điều chỉnh chương trình, tổ chức thi cử theo hướng đánh giá năng lực... Phải làm ra một guồng máy giáo dục mà ở đó nếu không đọc sách thì kết quả học tập chắc chắn không cao. Chỉ đến lúc đó, sự đọc mới trở thành tự giác, vì nó được biến thành cái cuốc trong tay nông dân, cái kìm trong tay thợ máy, không sử dụng thì không thể làm việc được. Chương trình 2018 lấy năng lực làm mục tiêu, nhưng nhìn cái cách thiết kế và vận hành của nó, khó mà có đủ lạc quan để tin vào sự một hiện thực hóa.
Đọc sách phải được khơi dậy từ bên trong, phải là nhu cầu tự thân của mỗi người học và động lực của nó phải nằm ở chính sự đòi hỏi của chương trình giáo dục; một số cá nhân khuyến đọc, dù có nhiệt tình đến đâu mà nếu không có sự ước thúc từ chính nội dung và phương pháp dạy - học hàng ngày thì không những chỉ như muối bỏ bể, mà lắm khi còn trở thành “trống đánh xuôi, kèn thổi ngược”.
Tóm lại, nếu không thể bắt đầu từ Chính phủ (bộ Giáo dục) thì ban giám hiệu và giáo viên của mỗi trường học phải ý thức sâu sắc được điều trên đây, để tiến hành tổ chức dạy và học theo hướng phát triển năng lực mà ở đó thư viện trở thành trung tâm, bề thế, và là một mắt xích trọng yếu trong tổ hoạt động giáo dục, buộc phải hoạt động thật sự.
Tổ chức các buổi nói chuyện, năm thì mười họa mời một ông A bà B về, “sinh hoạt” trong vài chục phút của buổi chào cờ đầu tuần, còn thư viện thì vẫn lèo tèo vài cuốn sách, cửa thì im ỉm khóa, bụi bặm cùng mạng nhện, “chỉ mở ra khi có đoàn kiểm tra”: như thế chỉ là hình thức, là lớp son phấn mỏng, vừa tốn tiền trả cho diễn giả, vừa làm ra một bằng chứng hùng hồn về việc nói suông, nói không đi đôi với làm, gây phản tác dụng trong giáo dục.
Đọc sách trong học đường, cũng như việc tổ chức và điều hành xã hội, không phải duy ý chí mà được. Không phải cứ khen hay lắm, tốt lắm, bổ ích lắm là người ta sẽ cầm sách lên và đọc say sưa. Nó (nền giáo dục) cần được thiết kế theo đúng tính chất của một cỗ máy, vận hành trên các nguyên tắc thực tiễn và khoa học. Nghĩa là “khuyến đọc” phải nằm ngay trong chương trình bằng một sự tích hợp tinh vi, và lúc đó, người khuyến đọc vĩ đại chính là Chương trình giáo dục quốc dân chứ không phải ai khác.
Tất nhiên, trong điều kiện hiện nay khi lý tưởng đó còn xa thì nỗ lực của từng cá nhân, từng nhà trường là rất quan trọng. Nhưng dù sao, sách vở phải được tiêu thụ như một loại hàng hóa, vận hành theo quy luật cầu - cung. Cái cầu ấy, phải do bản thân nền giáo dục thiết kế ra, phải do các nhà trường triển khai và các thầy cô giáo tổ chức thực hiện trong từng tiết dạy gắn chặt với phát triển năng lực và kiểm tra đánh giá.
Bất cứ ai quên đi điều này thì hoặc là ngây thơ, hoặc thiếu trung thực. Trong khi nỗ lực khuyến đọc thì không bao giờ nên quên việc đòi hỏi nhà nước và nhà trường phải thay đổi cái gốc đã làm phát sinh ra vấn đề (lười đọc); hay ít nhất là truyền đến công chúng cái hiểu biết và ý thức ấy.
