1 
Trung bình mỗi người Việt Nam chỉ đọc 0.8 quyển sách/năm. Ảnh minh họa.
Một thống kê trên Báo Tuổi trẻ công bố năm 2019 cho biết, trung bình mỗi người Việt Nam chỉ đọc 0.8 quyển sách/năm, nghĩa là chưa tới 1 quyển. Đó là tính tất cả, cả sách giáo khoa, giáo trình.
Trên Báo Pháp luật cung cấp một thông tin khác: Một cuộc khảo sát cho thấy 98% số người được hỏi không đọc sách tuần qua; 80% không đọc sách trong một năm qua; 70% cho biết chỉ học chứ không đọc. “Học chứ không đọc sách”, đây có lẽ là điều kỳ lạ nhất mà một cư dân ở quốc gia khác có thể nghe thấy về xứ sở của ta.
Thực tế là người dân gần như không đọc sách. Nhưng, học sinh cũng không đọc; đáng sợ hơn, giáo viên cũng không mấy ai đọc sách. Trên Báo Thanh Niên có bài “Sinh viên ‘quên’ đọc sách”. Nghĩa là người Việt gần như không đọc sách! Quốc gia không đọc sách, chúng ta đang đứng trước nguy cơ vĩnh viễn bị bỏ lại phía sau về mọi mặt.
Facebook không thể thay cho sách. Vĩnh viễn không bao giờ thay được. Tuy nhiên, ngày nay người trưởng thành gần như không ai không dùng facebook, mà dùng để đọc lại cũng chiếm một tỉ lệ quá nhỏ trong tổng số 60 triệu tài khoản đang hoạt động (đó là chưa nói tới việc “đọc cái gì”).
Có một điều chắc chắn, rằng không có cách gì có thể chấn hưng được dân tộc nếu tình trạng đọc sách như hiện tại vẫn còn tồn tại, thậm chí có nguy cơ đi xuống. Một tình trạng “sa mạc hóa” tinh thần đang hiện hình; chúng ta có thể phải chứng kiến một thời kỳ hoang dã mới ngay trong thế kỷ 21 này khi ngày càng xa lạ với văn minh nhân loại và các trải nghiệm tế vi mà chỉ có sách mới có thể chuyển tải được.
Tình trạng này trước hết là lỗi về Giáo dục; nhưng lớn hơn là thuộc về cách quản trị và điều hành quốc gia của những cái “trên bộ”: không tạo ra một động cơ đọc sách bằng cách kiến tạo những thang bậc giá trị chân chính để sách trở thành một nhu cầu tự nhiên. Khi mà xã hội chỉ còn biết chạy theo tiền và dùng đồng tiền làm thước đo cho tất cả thì sách trở nên vô duyên và thừa thãi.
Một ông hiệu trưởng có lần thú nhận với tôi, rằng suốt cả chục năm qua ông không hề đọc một cuốn sách nào. Hãy hình dung về cái thảm trạng của một trường học “được” lãnh đạo bởi những vị như thế. Mà bây giờ nhiều nhà “lãnh đạo” giáo dục các cấp phòng sở cũng gần như không đọc sách, họ đã quên nó từ lâu rồi. Đó là cơn ác mộng của giáo dục và của xã hội nói chung. Các quan ở những lãnh vực khác lại càng không đọc sách. Sách là thứ xa xỉ bậc nhất. Và nó sẽ đi về đâu thì chúng ta hoàn toàn có thể dự đoán được.
Khi tôi chia sẻ về chủ đề này, có nhiều bạn bình luận, nói cùng một ý rằng, các bạn ấy không đọc vì toàn sách định hướng, sách “lề phải”, các sách khai sáng bị kiểm duyệt và cấm đoán hết rồi. Có bạn còn nói “Hai mươi năm rồi không đọc một cuốn nào”, cũng vì những lý do như trên. Tôi thấy cần phải “đính chính” lại đôi chút.
Trước hết, nhìn nhận như trên là thiếu công bằng. Đúng là sách vở ở Việt Nam bị kiểm duyệt, nhưng không phải vì thế mà những cuốn sách giá trị không được in ra, nếu không muốn nói là được in ra rất nhiều. Từ các sách văn học, văn hóa, giáo dục, xã hội học, nhân chủng, dân tộc học đến triết học và triết học chính trị... đều được in rất nhiều. Trong đó không ít cuốn rất “nhạy cảm”.
Tôi cảm nhận rằng, người ta kiểm duyệt chủ yếu các sách liên quan trực tiếp tới thể chế chính trị. Tuy nhiên, theo tôi những cuốn sách bị cấm ấy có nhiều cuốn cũng chưa hẳn đã là quan trọng bằng các sách nền tảng, vì chúng (sách nền tảng) cung cấp cho người đọc những hiểu biết “vô tư” nhưng sâu sắc và tất yếu sẽ chuyển biến mạnh mẽ về tư tưởng, thái độ và hành động. Tôi không nói rằng một số cuốn sách bị cấm hiện nay là không cần thiết, nhưng ở một góc độ nào đó, nó không quan trọng bằng nhiều ấn bản đang được lưu hành.
Sách ở Việt Nam tất nhiên là “nghèo” hơn thế giới rất nhiều. Có những cuốn quan trọng Nhật Bản đã dịch ra cách đây 150 năm nhưng mới xuất hiện khoảng mươi năm nay ở ta; Hàn Quốc, Thái Lan có muộn hơn Nhật nhưng cũng sớm hơn ta cả nửa thế kỷ. Tuy thế, so với sức đọc của người Việt hiện thời, sách đã được in khá nhiều, các loại sách điện tử lại cũng rất phổ biến; những ai có thể đọc được ngoại ngữ thì nguồn lại càng vô tận hơn nữa. Nói cho thẳng thắn ra, không thiếu sách (giá trị) cho ta đọc, vấn đề là ta có chịu đọc hay không mà thôi. Chỉ cần đọc-hiểu hết một nửa bộ sách Tinh hoa của NXB Tri Thức thôi cũng có thể đưa ta lên chỗ “uyên bác” rồi.
Thiên kiến và ác cảm được chống đỡ bởi thói lười biếng đang là bức tường mà nhiều người tự dựng lên để chặn đứng con đường đến với ánh sáng của chính mình. Cái đáng sợ hơn là, dần dần chính chúng ta sẽ tự lừa mình một cách ngoạn mục bởi những lý do tưởng tượng. Cái này gọi là ngụy tín.
Tôi nghĩ, trước tiên, cần phải dỡ bỏ bức tường ấy trước đã, hoàn thiện bản thân rồi mới nói đến chuyện kiến tạo xã hội được.
