“Chung tay vì một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện”
Đây là chủ đề Ngày Khí tượng thế giới (23/3) năm 2025 do Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO) phát động (chủ đề gốc: “Closing the early warning gap together”). Mục tiêu nhằm kêu gọi các nước trên thế giới tăng cường năng lực quốc gia và thúc đẩy hợp tác ở mọi cấp độ, đảm bảo hệ thống cảnh báo sớm về thời tiết, thiên tai hoạt động hiệu quả từ quy mô toàn cầu đến quy mô địa phương. Điều này sẽ góp phần giúp các nhà hoạch định chính sách tập trung vào việc giảm thiểu rủi ro, bảo vệ cộng đồng.
Từ góc độ cộng đồng, họ có thể dễ dàng tiếp cận với thông tin cảnh báo sớm hơn và chủ động triển khai các giải pháp bảo vệ thành quả lao động, sản xuất của mình, góp phần xây dựng một thế giới an toàn, bền vững trước thiên tai.
Ngày Khí tượng thế giới có chủ đề "Chung tay vì một hệ thống cảnh báo sớm toàn diện". Ảnh: WMO.
Theo WMO, từ năm 1970 đến 2021, thiệt hại kinh tế toàn cầu do thiên tai thời tiết, khí hậu và thủy văn gây ra lên đến 4,3 nghìn tỷ USD, cướp đi sinh mạng của hơn 2 triệu người. Các hiện tượng thời tiết cực đoan đang trở nên nghiêm trọng hơn, với tần suất và cường độ ngày càng gia tăng.
Trong thông điệp nhân ngày Khí tượng thế giới năm 2025 và kỷ niệm 75 năm thành lập WMO, Giáo sư Celeste Saulo - Tổng Thư ký WMO khẳng định: Các dữ liệu khoa học, thông tin và dịch vụ do các cơ quan khí tượng thủy văn quốc gia thành viên của WMO cung cấp đóng vai trò quan trọng trong nhiều quyết định, từ các hoạt động hằng ngày, canh tác mùa vụ cho đến đầu tư cơ sở hạ tầng dài hạn.
Cán bộ của các cơ quan khí tượng thủy văn không đơn thuần là người dự báo thời tiết. Trong 75 năm qua, thông tin thời tiết, khí hậu đã mang lại hàng tỷ đô la giá trị gia tăng cho nền kinh tế toàn cầu và cũng giúp giảm thiểu tổn thất kinh tế hàng tỷ đô la do thiên tai. Quan trọng hơn, các cơ quan khí tượng đã góp phần cứu sống hàng trăm nghìn người.
“Mặc dù tổn thất kinh tế ngày càng tăng, nhưng số người thiệt mạng lại giảm dần. Điều này cho thấy hệ thống cảnh báo sớm đang làm tốt hơn trong việc bảo vệ tính mạng con người. Ưu tiên hàng đầu của WMO là đảm bảo hệ thống cảnh báo sớm có thể bảo vệ tất cả mọi người ở khắp mọi nơi” - bà Celeste Saulo nhấn mạnh. Đây không chỉ là vấn đề nhân văn mà còn mang lại lợi ích kinh tế.
Chủ đề của Ngày Khí tượng Thế giới năm nay nhắc nhở mọi người dân trên Trái đất rằng, trong tình hình thực tế khí hậu cực đoan, việc đầu tư xây dựng hệ thống cảnh báo sớm không phải là khoản đầu tư xa xỉ nếu so với mức độ thiệt hại có mà con người phải gánh chịu nếu xảy ra thiên tai.
Theo Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres, những kịch bản dự báo về thời tiết, khí hậu cực đoan của các nhà khí tượng đang dần trở thành hiện thực. Khí hậu đang nóng lên nhanh chóng. Mỗi năm trong 10 năm qua đều là những năm nóng nhất trong lịch sử, nhiệt độ năm sau cao hơn năm trước. Nhiệt độ đại dương đang phá vỡ các kỷ lục. Và mọi quốc gia đều đang cảm nhận được những tác động - từ cháy rừng, lũ lụt đến những cơn bão mạnh chưa từng có.
Trận cháy rừng lịch sử thiêu rụi 80% thị trấn lịch sử Lahaina ở Hawaii (Mỹ) đầu năm 2025. Ảnh: AFP.
“Thực tế hiện nay, gần một nửa số quốc gia trên thế giới vẫn chưa có hệ thống cảnh báo sớm. “Sáng kiến Cảnh báo sớm cho tất cả” của Liên Hợp Quốc đặt mục tiêu đến năm 2027, tất cả mọi người trên Trái đất sẽ đều được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm về thời tiết. Thế giới phải đoàn kết lại và khẩn trương tăng cường hành động và đầu tư để hiện thực hóa mục tiêu này” – ông Antonio Guterres nhấn mạnh.
Một số sáng kiến về cảnh báo sớm
Hệ thống cảnh báo sớm phổ biến trên thế giới giúp giảm thiểu những rủi ro thiên tai, khí hậu bằng cách sử dụng các cảm biến, phân tích dữ liệu và các công cụ dự đoán để theo dõi các mối nguy hiểm như lũ lụt, sóng thần và lở đất. Trí tuệ nhân tạo (AI) và các công nghệ mới, chẳng hạn như giám sát vệ tinh và cảnh báo tức thời bằng tin nhắn đang giúp nâng cao hiệu quả cảnh báo sớm. Để đạt được mục tiêu của Liên Hợp Quốc về bao phủ hệ thống cảnh báo sớm toàn cầu vào năm 2027, nhiều sáng kiến đang được triển khai trên thế giới.
Vương quốc Anh đang phát triển một hệ thống cảnh báo sớm tiên tiến cho các điểm tới hạn về khí hậu, trong đó có sử dụng AI, máy bay không người lái, phát hiện tia vũ trụ và giám sát sinh vật phù du. Sẽ có 27 nhóm nghiên cứu về 2 điểm tới hạn quan trọng: sự sụp đổ của tảng băng Greenland và sự gián đoạn của các dòng hải lưu chính của Đại Tây Dương. Cả hai đều có thể gây ra những tác động thảm khốc trên toàn cầu. Các nhà nghiên cứu đặt mục tiêu tạo ra dự báo ở cấp độ thập kỷ về các điểm tới hạn để đề xuất hướng dẫn hành động ứng phó với khí hậu. Chương trình tích hợp công nghệ tiên tiến, bao gồm mô hình hóa đại dương do AI điều khiển, thiết bị thu thập dữ liệu tự động và cảm biến địa chấn để theo dõi các tín hiệu cảnh báo sớm.
Nhiệt độ Trái đất tăng lên khiến nhiều tảng băng lớn ở 2 cực tan ra, gây hiện tượng nước biển dâng và đe dọa các vùng đất thấp ven biển. Ảnh: WMO.
Sáng kiến “Tăng cường Hệ thống Cảnh báo sớm để dự đoán hành động” (SEWAA) do Cơ quan Liên chính phủ về phát triển khu vực Đông Phi (IGAD) khởi xướng, nhằm mục đích tăng cường khả năng phục hồi khí hậu ở Đông Phi bằng cách sử dụng kỹ thuật dự báo và chia sẻ dữ liệu do AI hỗ trợ. AI sẽ giúp tạo bước nhảy vọt trong dự báo lũ lụt và hạn hán, nhưng vẫn cần thêm kinh phí để nâng cao độ chính xác, cũng như tăng khả năng tiếp cận cho người dân và chính quyền các địa phương. Việc tăng cường giám sát khí tượng thủy văn rất quan trọng trong việc khôi phôi phục sản xuất và đời sống cho người dân sau hạn hán, lũ lụt tại khu vực này. Qua đó, giảm tình trạng mất an ninh lương thực và thích ứng bền vững với biến đổi khí hậu trong dài hạn.
Cơ quan chiến lược về giảm nhẹ thiên tai của Liên Hợp Quốc (UNDRR) và WMO đã ra mắt nền tảng “Đài quan sát toàn cầu về đầu tư hệ thống cảnh báo sớm”. Nền tảng này theo dõi các khoản đầu tư liên quan đến hệ thống cảnh báo sớm, giúp các bên liên quan xác định khoảng cách tài trợ và cải thiện việc phân bổ tài chính. Những phát hiện ban đầu cho thấy, 54% nguồn tài trợ chỉ tập trung vào 5 quốc gia. Trong khi đó, khoảng trống đầu tư còn khá lớn tại các quốc gia đảo nhỏ đang phát triển (SIDS) và các quốc gia kém phát triển nhất (LDC). Nền tảng này sẽ sử dụng AI để tăng cường theo dõi đầu tư và hỗ trợ việc ra quyết định.
Đồng bằng ven biển và các quốc đảo nhỏ là những khu vực dễ bị tổn thương từ biến đổi khí hậu. Ảnh: GETTY IMAGES
Ủy ban châu Âu đang tài trợ cho dự án "Hệ thống cảnh báo sớm sử dụng AI để phòng ngừa dịch bệnh nhiệt đới" (CLIMOS). Dự án đang thu thập dữ liệu về khí hậu và ruồi cát từ 16 quốc gia châu Âu, sử dụng AI để dự đoán các đợt bùng phát dịch bệnh liên quan (Leishmaniasis, sốt xuất huyết, Zika và virus Tây sông Nile). Việc tích hợp lập bản đồ rủi ro, mô hình dự đoán và các dịch vụ thông tin công cộng sẽ giúp các cơ quan sức khỏe cộng đồng, người dân phát hiện sớm nguy cơ, từ đó có cách phòng chống dịch hiệu quả hơn. CLIMOS hướng đến mục tiêu giảm thiểu rủi ro các bệnh từ ruồi cát và giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu đối với sức khỏe người dân.
Một số trường đại học ở Anh, Ireland và Nam Phi đang phát triển Hệ thống cảnh báo sớm WEATHER – nhằm hỗ trợ cộng đồng dễ bị tổn thương và hệ thống chăm sóc sức khỏe ở Nam Phi chuẩn bị cho các thảm họa liên quan đến khí hậu. Dự án sẽ tích hợp các công nghệ không gian địa lý và AI để dự đoán lũ lụt và rủi ro sức khỏe liên quan. Đặc biệt, người dân dễ dàng tiếp cận cảnh báo nguy cơ thông qua ứng dụng di động và tin nhắn. Các nhà nghiên cứu cho biết sẽ chú trọng hợp tác với các cộng đồng địa phương để điều chỉnh hệ thống theo nhu cầu của thực tiễn.
Nhiều sáng kiến đang tiếp tục được triển khai và WMO vẫn liên tục cập nhật. Tổng Thư ký WMO Celeste Saulo cho biết: Các hỗ trợ đang mở rộng sang nhiều quốc gia hơn, vượt ra ngoài 30 quốc gia trọng điểm ban đầu. Trong đó, chú trọng các hoạt động hợp tác với các tổ chức tài trợ song phương, đa phương, các ngân hàng phát triển và các quỹ khí hậu để huy động thêm nguồn lực và mở rộng hợp tác. Điều quan trọng là giữ vững hiệu quả lâu dài. Muốn như vậy, từng khu vực phải có các hoạt động tăng cường năng lực và đặt các quốc gia vào vị trí trung tâm của quá trình triển khai hệ thống cảnh báo sớm.
Tiến bộ công nghệ và AI “chắp cánh” cho dự báo, cảnh báo
Tổng Thư ký WMO Celeste Saulo cho biết, tính đến năm 2024, đã có 108 quốc gia triển khai hệ thống cảnh báo sớm đa thiên tai - tăng gấp đôi so với con số 52 quốc gia vào năm 2015. Tuy nhiên, chúng ta cần tiến xa hơn và hành động nhanh hơn nữa.
Các tiến bộ về công nghệ và trí tuệ nhân tạo đang hứa hẹn cuộc cách mạng hoá trong lĩnh vực dự báo thời tiết, giúp thu hẹp các khoảng trống về dữ liệu và quan trắc. WMO kêu gọi các chính phủ trên thế giới tăng cường đầu tư vào các cơ quan khí tượng và thủy văn quốc gia, bởi đây là chìa khóa cho sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia. Trong đó, cùng nhau đổi mới sáng tạo để mở rộng và phát triển các công nghệ; hợp tác để cường kết nối giữa các quốc gia; đầu tư để phát triển, huy động và chia sẻ nguồn lực.
“Cảnh báo sớm cho tất cả” giờ đây không chỉ là một sáng kiến, mà sẽ trở thành bước tiến quan trọng của mỗi quốc gia trong nỗ lực chung ứng phó biến đổi khí hậu toan cầu. Để làm được điều này này cần sự vào cuộc mạnh mẽ của các cấp cao nhất, hỗ trợ phát triển công nghệ, tăng cường hợp tác giữa chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng, đặc biệt trong việc mở rộng nguồn tài chính.
Mặt khác, thế giới cần nỗ lực hơn nữa để giải quyết tận gốc cuộc khủng hoảng khí hậu. Theo Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres, đó chính là việc cắt giảm nhanh chóng và mạnh mẽ lượng khí nhà kính – nguyên nhân khiến cho nhiệt độ Trái đất tăng lên. Năm 2025, tất cả các quốc gia phải đưa ra mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính cũng như kế hoạch hành động khí hậu mới, đảm bảo mục tiêu giữ nhiệt độ toàn cầu không tăng quá 1,5°C.
