Danh hiệu nặng hay nhẹ, cần hay không?

Danh sách những người được đề nghị phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân và Nghệ sĩ Ưu tú vừa được Bộ Văn hóa Thông tin & Thể thao công bố, ngay lập tức nhận được nhiều ý kiến phản hồi sôi nổi của công chúng. Đặc biệt, có một số trường hợp bị trượt Nghệ sĩ Nhân dân khiến công chúng băn khoăn như diễn viên Lê Thiện hoặc anh em xiếc Quốc Cơ – Quốc Nghiệp.

Diễn viên Lê Thiện sinh năm 1945. Bà tham gia nghệ thuật từ năm 11 tuổi khi được nhận vào Đoàn Văn công Quân đội vì múa, hát, diễn, xiếc đều xuất sắc. 13 tuổi, Lê Thiện tham gia Đoàn Tổng cục chính trị, từng vào Phủ Chủ Tịch diễn phục vụ Cụ Hồ và các thành viên chính phủ 2/9/1956. Sau năm 1975, diễn viên phục vụ tại Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang cho tới lúc về hưu. Bà từng đảm nhận vị trí Phó Giám đốc Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang đồng thời từng đảm nhận vai trò phó đạo diễn, cố vấn Nghệ thuật các vở diễn nổi tiếng như “Rạng Ngọc Côn Sơn”, “Hòn đảo Thần Vệ Nữ”, “Tiếng sấm Tây Nguyên”.

Diễn viên Lê Thiện được đánh giá là người có công góp phần đào tạo nhiều nghệ sĩ thế hệ kế cận của Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang. sau của Nhà hát. Đặc biệt, diễn viên Lê Thiện từng là trưởng Đoàn Xung kích, đưa nghệ sĩ nhà hát đi biểu diễn phục khắp vùng sâu vùng xa, biên giới… suốt gần 2 thập niên 1980 và 1990. Sau khi nghỉ hưu, diễn viên Lê Thiện tiếp tục đóng phim và xuất hiện ấn tượng trong nhiều bộ phim như “Dù gió có thổi”, “Tháng năm rực rỡ”, “Gạo nếp gạo tẻ”...

Đồng nghệ đánh giá diễn viên Lê Thiện là một nghệ sĩ mà ngoài tài hoa nở rộ từ khi nhỏ tuổi trong diễn xuất, đã không ngừng học hỏi để phát triển bản thân, nhiệt tình trong công tác phục vụ quần chúng nhân dân, có tầm nhìn chiến lược trong lãnh đạo, có tâm có lửa khi truyền nghề cho hậu bối.

Diễn viên Lê Thiện được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú vào năm 1993. Theo Nghệ sĩ Nhân dân Bạch Tuyết thì lẽ ra diễn viên Lê Thiện phải được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân từ 20 năm trước. Vì sao đến năm 2022 mà tên tuổi diễn viên Lê Thiện vẫn bị loại ra khỏi danh sách phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân? Diễn viên Lê Thiện tuổi 77 thổ lộ: “Họ cũng không nói cho mình biết là mình thiếu điều kiện gì. Mà tôi cũng không quan tâm, không muốn tìm hiểu vì sao mình trượt danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân. Đối với tôi, dù là Nghệ sĩ Ưu tú hay Nghệ sĩ Nhân dân, hay cho dù không có danh hiệu thì cũng cần phải làm nghề theo đúng cái tâm, đúng đạo đức và phục vụ được công chúng là điều tối ưu. Mình được danh hiệu thì tốt, không được cũng không sao. Tôi không dám phê phán gì cả. Trong cuộc đời mình sống được nhiều người thương quý thì mình cảm ơn, mình hạnh phúc. Vậy là đủ”.

Anh em Quốc Cơ - Quốc Nghiệp tạo tiếng vang toàn cầu khi xác lập kỷ lục Guinness thế giới 2016 tại Tây Ban Nha. Thành công của Quốc Cơ- Quốc Nghiệp đã truyền cảm hứng chinh phục cho giới trẻ Việt Nam trong xu hướng bắt kịp và hội nhập toàn cầu. Vậy mà, Quốc Cơ – Quốc Nghiệp vẫn bị trượt Nghệ sĩ Nhân dân vì “chưa đủ tuổi nghề”.

Giới nghệ sĩ đặt câu hỏi, ngành xiếc đang lung lay kiếm không ra lực lượng kế thừa, việc loại Quốc Cơ- Quốc Nghiệp như vậy liệu có khiến ngành càng khó khăn hơn trên con đường tìm kiếm diễn viên để mà phát triển không? Làm thế có đi ngược lại với chủ trương bảo tồn và phát triển một số môn nghệ thuật đặc biệt khó khăn không?

Lần nào việc phong tặng danh hiệu nghệ sĩ cũng ồn ào và tranh cãi. Đạo diễn Mỹ Khanh chia sẻ: “Tôi không có nhu cầu cần phải có thêm danh hiệu nào gắn trước tên mình, vì vậy tôi không tìm kiếm và viết đơn xin mặc dù cũng đã được gợi ý khá lâu. Mặt khác, tôi tự thấy mình không đủ tài như nhiều nghệ sĩ khác, xung quanh tôi rất nhiều tiền bối, hậu bối tài năng hơn tôi. Tôi trân trọng những danh hiệu, giải thưởng mà các đồng nghiệp, tiền bối, hậu bối đạt được từ tài năng, lao động nghệ thuật chân chính, xứng đáng được tôn vinh. Tôi từ chối tôn trọng những danh hiệu có được do chạy chọt, do mối quan hệ hay do gì gì đó chứ không phải do tài năng nghệ thuật. Các bạn cũng đừng chê bai hay lên án những vị này, vì sự thật là chính họ biết rõ họ có được danh hiệu bằng đường nào. Chính cái sự có danh hiệu mà từ sâu thẳm bên trong không thật sự tự hào về bản thân- nó mới là điều dày dò hành hạ tâm trí họ cả đời. Khổ tâm lắm chứ chẳng sung sướng gì cho cam. Vậy nên, thương họ thay vì trách”.

Đạo diễn Mỹ Khanh nhấn mạnh: “Tôi thấy nếu đã đưa ra danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân để tôn vinh nghệ sĩ thì phải tôn vinh đúng cách và đúng người”.

Tôn vinh đúng cách là sao? Không phải chờ tới ngày lên sân khấu nhận danh hiệu với những lời mỹ miều của MC mới là tôn vinh, mà việc tôn vinh phải tính từ lúc chuẩn bị, xét chọn. Quá trình này cần có cách ứng xử đặc biệt, kín đáo, tế nhị và trân trọng tuyệt đối cảm xúc của những người trong vòng xét chọn, nhất là nghệ sĩ rất nhạy cảm.

Quy trình xét chọn tôn vinh này phải làm sao cho người được tôn vinh cảm thấy được tôn quý, được trân trọng, được hạnh phúc vì sự tôn vinh đó. Chứ phải làm đơn, phải nhớ và khai báo chi tiết mình đã làm gì, được huy chương gì trong mấy chục năm qua dài như cái sớ, (sao nhớ nổi trời), rồi bị nghe chuyện hành lang xét lên xét xuống này nọ, bị rỉ tai a,b,c, d này kia, bị đăng báo là loại, bị dư luận ra vô rùm beng như vầy, liệu bạn được tôn vinh trong hoàn cảnh đó có thấy vui không?

(Hãy nhìn thử các giải Ocar, Grammy… vì sao được vào vòng 5 tác phẩm tranh giải hay 5 cá nhân tranh giải đã là danh giá, đã tự hào khoe rằng từng trong bảng đề cử. Chính là cách tôn vinh đó, ông bà ta có câu “của cho không bằng cách cho” là vậy.)

Chưa kể việc xét chọn giữa những nghệ sĩ không đồng cấp độ về tài năng, đã đẩy những nghệ sĩ bậc thầy, nghệ sĩ tiền bối đứng trước “sự cạnh tranh” lãng nhách với hậu bối, đàn em, đàn cháu của họ về mặt tài năng nghề nghiệp lẫn mức độ cống hiến và tuổi nghề. “Sự cạnh tranh” này khiến việc tôn vinh bị tác dụng ngược, làm đau lòng những người nghệ sĩ tài năng mà bạn muốn tôn vinh. Việc công bố trên truyền thông những nghệ sĩ bị loại là phản cảm và đi ngược tiêu chí tôn vinh.

Còn tôn vinh đúng người là sao? Tôn vinh không đúng người, không chỉ làm giảm giá trị danh hiệu mà còn hại luôn người được tôn vinh vì đồng nghiệp và khán giả biết rõ ai xứng đáng hơn ai, nhận danh hiệu mà bị xung quanh xầm xì này nọ thì nghệ sĩ bị khổ tâm cả đời vì danh hiệu.

Ở góc độ khác, nhà viết kịch Huyền Cơ có phân tích riêng về giá trị của danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân và Nghệ sĩ Ưu tú: “Có người coi danh hiệu là sự đánh giá, đúc kết, tôn vinh cho quãng đời hoạt động nghệ thuật. Có người coi danh hiệu để "bằng chị bằng em", để có cái đứng trước tên mình. Có người mong danh hiệu để được một số tiền lớn. Tóm lại danh hiệu là một cuộc chơi tốn nhiều thời gian, công sức và căng thẳng. Căng thẳng bởi những quy chế rất rõ ràng nhưng cuối cùng lại bị đánh giá theo cảm tính bởi một hội đồng không phải ai cũng nắm hết về các mặt hoạt động nghệ thuật của danh sách đề cử để rồi vì 10% mà ai đó lọt sổ.

Danh hiệu như trò chơi đã được set up hết rồi, dấn thân vào cuộc chơi thì phải chấp nhận quy luật của nó không có chuyện công bằng ở đây mà chỉ là hên xui may rủi mà thôi. Cờ bạc thì chỉ nên vui vẻ mà chơi, thua thì thôi không chơi thêm nữa hoặc tránh xa nó ra đừng đặt nhiều kỳ vọng vào nó để rồi thất vọng.

Nghệ sĩ Ưu tú, Nghệ sĩ Nhân dân toàn những mỹ từ tôn vinh nhưng đặc quyền được 'bề' vào tay một hội đồng cho nên cần đổi lại danh hiệu là Nghệ sĩ ưu ái hay Nghệ sĩ hội đồng cho chính xác hơn”.