Sầu riêng được đóng gói vận chuyển tại cảng Laem Chabang, Thái Lan. Ảnh: New York Times.
Năm 2023, giá trị xuất khẩu sầu riêng từ Đông Nam Á sang Trung Quốc đạt 6,7 tỷ USD, tăng gấp 12 lần so với 550 triệu USD năm 2017. Theo dữ liệu của Liên hợp quốc, Trung Quốc mua gần như tất cả sầu riêng xuất khẩu của thế giới. Quốc gia xuất khẩu sầu riêng lớn nhất cho hiện nay là Thái Lan, Malaysia và Việt Nam.
Ông Eric Chan là một trong số những người giàu lên nhờ sầu riêng. 15 năm trước, ông đã từ bỏ công việc lập trình cho vệ tinh và robot với mức lương cao ngất ngưởng để sản xuất sản xuất bột sầu riêng. Quyết định này khi đó đã khiến gia đình ông vô cùng bối rối. Tuy nhiên, 7 năm trước, ông đã bán cổ phần công ty mình và thu về 4,5 triệu USD, gấp gần 50 lần số tiền đầu tư ban đầu.
"Mọi người đều kiếm được rất nhiều tiền. Họ sửa sang lại nhà cửa khang trang hơn và có đủ tiền để cho con cái ra nước ngoài học du học", ông Chan nói về những người nông dân trồng sầu riêng từng nghèo ở Raub, một thành phố nhỏ cách thủ đô Kuala Lumpur 90 phút.
Tại Việt Nam, một số nông dân đã chặt bỏ cây cà phê để trồng sầu riêng. Diện tích vườn sầu riêng ở Thái Lan đã tăng gấp đôi trong 10 năm qua. Tại Malaysia, những khu rừng ở ngoại ô thành phố Raub đang bị san bằng để nhường chỗ cho các đồn điền trồng sầu riêng.
Trung Quốc không chỉ là nước nhập khẩu. Đầu tư của Bắc Kinh cho việc đóng gói và hậu cần sầu riêng ở Thái Lan cũng tăng đáng kể. Hiện tại, Trung Quốc chiếm khoảng 70% hoạt động kinh doanh và hậu cần sầu riêng tại Thái Lan, theo Aat Pisanwanich, một chuyên gia Thái Lan về thương mại quốc tế. Các công ty bán buôn sầu riêng của Thái Lan có thể "biến mất trong tương lai gần", ông nói tại một cuộc họp báo hồi tháng 5/2024.
Sầu riêng đã trở thành một trong những loại quả đắt nhất hành tinh. Một quả sầu riêng có thể được bán với giá từ 10 đến hàng trăm USD, tùy vào loại giống. Tuy nhiên, nhu cầu khổng lồ của Trung Quốc đã đẩy giá lên gấp 15 lần trong thập kỷ qua, biến loại quả vốn mọc nhiều trong tự nhiên và các vườn trồng trở thành mặt hàng xuất khẩu xa xỉ.
Ảnh hưởng của Trung Quốc đang định hình lại chuỗi cung ứng sầu riêng. Việc vận chuyển sầu riêng trong nước tương đối dễ dàng khi chúng có thể được vận chuyển bằng xe tải. Tuy nhiên, việc vận chuyển loại trái cây "nặng mùi" này ra nước ngoài lại tương đối nguy hiểm.
Hồi năm 2019, một máy bay chở khách Boeing 767 cất cánh từ Vancouver (Canada) với một lô hàng sầu riêng trong khoang hàng. Theo một báo cáo của cơ quan hàng không Canada, các phi công và phi hành đoàn "ngửi thấy mùi nồng nặc khắp máy bay" ngay sau khi cất cánh. Lo sợ máy bay gặp sự cố, các phi công đã đeo mặt nạ dưỡng khí và yêu cầu hạ cánh khẩn cấp. Sau đó, sầu riêng được phát hiện là thủ phạm gây ra mùi khó chịu.
Malaysia đã cố gắng giải quyết vấn đề trên bằng cách đông lạnh trái cây trước khi vận chuyển. Một trong những người tiên phong trong ngành này là Anna Teo, một cựu tiếp viên hàng không. Cô đã bỏ công việc trong ngành hàng không, đến các trang trại sầu riêng và thử nghiệm kỹ thuật đông lạnh trong một nhà kho. Cô phát hiện ra rằng đông lạnh không chỉ giảm mùi của trái cây mà còn giúp kéo dài thời hạn sử dụng.
Hiện nay, cô Teo đã sở hữu một công ty chuyên xuất khẩu sầu riêng đông lạnh và các sản phẩm khác từ sầu riêng khác với hơn 200 nhân viên tại một vùng ngoại ô Kuala Lumpur.
Ngược lại, Thái Lan đã vận chuyển sầu riêng tươi trong các container đông lạnh trong nhiều năm qua. Ngành công nghiệp sầu riêng Thái Lan tập trung ở tỉnh Chanthaburi, gần biên giới với Campuchia. Trong mùa thu hoạch cao điểm, vào tháng 5 và tháng 6, sầu riêng có thể được thấy ở khắp mọi nơi.
Khoảng 1.000 container vận chuyển sầu riêng rời khỏi các nhà máy đóng gói trên khắp tỉnh Chanthaburi mỗi ngày, gây ùn tắc giao thông nghiêm trọng ở Bangkok. Một số container được chất lên "Tàu hỏa Sầu riêng", một dịch vụ vận tải đường sắt kết nối Thái Lan và Trung Quốc do Bắc Kinh xây dựng.
Do nhu cầu sầu riêng khổng lồ từ Trung Quốc, các container thường trở về Thái Lan với những thùng hàng trống để nhanh chóng vận chuyển thêm nhiều sầu riêng sang Trung Quốc.
Tuyến vận tải đường sắt Thái Lan - Trung Quốc đi vào vận hành từ tháng 2/2023. Ảnh: China Daily.
Jiaoling Pan, giám đốc điều hành của Speed Inter Transport, một công ty vận tải có trụ sở tại Bangkok sử dụng các container đông lạnh do Mỹ sản xuất để vận chuyển sầu riêng, cho biết 2/3 số container của cô từ Trung Quốc chở về không mang theo hàng.
Cô Pan sinh ra ở Nam Ninh, miền Nam Trung Quốc, và đến Thái Lan để học đại học. Cô ở lại sau khi cảm thấy "nghiện" trái sầu riêng, loại quả mà cô chưa từng thấy trước đây. "Thực ra, tôi chỉ vừa mới ăn một quả sầu riêng vào lúc 3h sáng", cô Pan vui vẻ khi nói chuyện qua điện thoại với khách hàng Trung Quốc tìm container vận chuyển sầu riêng.
Gần doanh nghiệp của cô là 888 Platinum Fruits, một công ty chuyên về sầu riêng và đang có kế hoạch niêm yết trên sàn chứng khoán Thái Lan trong năm nay. Đây sẽ là doanh nghiệp đầu tiên về sầu riêng làm điều này.
Natakrit Eamskul, Giám đốc điều hành của 888 Platinum Fruits, đã chỉ ra sự tăng trưởng của ngành kinh doanh sầu riêng ở Chanthaburi: "Hai thập kỷ trước, tỉnh có 10 nhà đóng gói sầu riêng. Hiện nay, con số này đã lên đến 600".
Trên khắp tỉnh Chanthaburi, những đổi thay từ việc kinh doanh sầu riêng, như những ngôi nhà khang trang và nhiều bệnh viện mới, có thể nhìn thấy ở khắp mọi nơi. Một trung tâm thương mại được khánh thành 2 năm trước vừa tổ chức một triển lãm xe hơi trong tháng 4/2024.
"Khi bạn từ một tỉnh khác đến đây, bạn sẽ nhận ra rằng nông dân trồng sầu riêng rất, rất giàu", Abhisit Meechai, một chủ cửa hàng ô tô trên địa bàn tỉnh, cho biết.
"Đừng bao giờ đánh giá một cuốn sách qua trang bìa. Họ đến cửa hàng của tôi với quần áo và bàn tay lấm bẩn. Nhưng họ nhanh chóng thanh toán một chiếc ô tô bằng tiền mặt", ông Abhisit nói về khách hàng là nông dân trồng sầu riêng.
